Με στόχο την ολόπλευρη ενημέρωση των αναγνωστών του Εργατικού Αγώνα, που δε μπορεί πάντα να καλύπτεται αποκλειστικά από τη δική μας αρθρογραφία, δημοσιεύουμε σήμερα δυο ενδιαφέροντα οικονομικά άρθρα. Το πρώτο είναι του οικονομολόγου Γιάννη Τόλιου και αναφέρεται στον έλεγχο του τραπεζικού συστήματος από τα FUND. Το δεύτερο είναι του οικονομολόγου Καλλίνικου Κ. Νικολακόπουλου και αναφέρεται στις χώρες που πέτυχαν διαγραφή του δημοσίου χρέους τους. Τα παραθέτουμε χωρίς δικά μας σχόλια:
ΟΙ ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΥΠΟ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΤΩΝ ΠΙΣΤΩΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ FUND
Ο ΟΔΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ
του Γιάννη Τόλιου*
Ο χρηματοπιστωτικός τομέας τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε βαθιά κρίση η οποία αποτελεί βασική πτυχή της κρίσης του ελληνικού καπιταλιστικού σχηματισμού και «αδύναμο κρίκο» της γενικότερης κρίσης της ευρωζώνης και του νεοφιλελεύθερου μοντέλου διαχείρισης του καπιταλιστικού συστήματος. Η κρίση του τραπεζικού συστήματος εκδηλώνεται κυρίως με τα «κόκκινα δάνεια» και τα αλλεπάλληλα μέτρα «σωτηρίας» των τραπεζών με ενέσεις «ζεστού χρήματος» (ανακεφαλαιοποιήσεις) το ύψους των οποίων στο διάστημα 2009-15 υπερβαίνει τα 50 δις, πέρα από τις εγγυήσεις παροχής ρευστότητας. Πρόκειται για τεράστιο οικονομικό βάρος που φορτώθηκε στους ώμους του ελληνικού λαού μέσω των δανειακών συμβάσεων και των μνημονιακών μέτρων λιτότητας.
Ωστόσο με την τρίτη ανακεφαλαιοποίηση, υπήρξαν σειρά από δεσμεύσεις που επιφέρουν βαθιές αλλαγές τόσο στο ιδιοκτησιακό καθεστώτος των τραπεζών υπέρ των ξένων κεφαλαιούχων, όσο και στην ενίσχυση του ελέγχου των διοικήσεων τους από το ευρωσύστημα, με σοβαρές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες. Παρά τις τεράστιες θυσίες του ελληνικού λαού οι ανακεφαλαιοποιήσεις δεν εξασφάλισαν τη βιωσιμότητα του τραπεζικού συστήματος, αφού τα «κόκκινα δάνεια» συνεχίζουν να αυξάνουν, ενώ η «εκκαθάριση» τους (με πλειστηριασμούς και πώληση σε ξένα funds) δημιουργεί μεγάλα κοινωνικά προβλήματα. Τέλος τα ογκούμενα αδιέξοδα της ευρωζώνης και οι δυσκολίες προώθησης της «ευρωπαϊκής τραπεζικής ενοποίησης» με τα τεράστια «τοξικά» πιστωτικά «ανοίγματα» των μεγάλων τραπεζιών, ιδιαίτερα Ιταλίας, Ισπανίας, Γερμανίας, κά, εντείνουν τις δυσλειτουργίες του εγχώριου τραπεζικού συστήματος.
ΔΡΑΣΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ
Με την 3η ανακεφαλαιοποίηση, άλλαξε σχεδόν ριζικά το ιδιοκτησιακό καθεστώς των τεσσάρων μεγάλων ελληνικών τραπεζών (Εθνικής, Πειραιώς, Alpha, Eurobank). Ενώ στην πρώτη ανακεφαλαιοποίηση οι τέσσερις τράπεζες είχαν περάσει στον πλήρη έλεγχο του ΤΧΣ (Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας) με μέσο ποσοστό ελέγχου γύρω στο 85% (Εθνική 84,38%, Πειραιώς 80,95%, Alpha 81,71%, Eurobank 95,23%), σταδιακά με τη δεύτερη και τρίτη ανακεφαλαιοποίηση, το μέσο ποσοστό ελέγχου έπεσε κάτω από 20% (Εθνική 40.39%, Πειραιώς 26,42%, Alpha 11,01%, Eurobank, 2,38%).
Ειδικότερα με την 3η ανακεφαλαιοποίηση που έγινε από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, υπήρξε σκανδαλώδης παραχώρηση τραπεζών σε ξένους και εγχώριους κεφαλαιούχους, με δόλια υποτίμηση των μετοχών τους που κατείχε το ΤΧΣ, ώστε να διευκολυνθούν τα ξένα funds, να αγοράσουν «κοψοχρονιά» τις νέες μετοχές (Εθνικής 0,02 €, Πειραιώς 0,003 €, Alpha 0,4 €, Eurobank 0,01 €) και να αποκτήσουν έτσι τον έλεγχο των τραπεζών. Εφαρμόζοντας πρακτικές «χρηματιστηριακής κερδοσκοπίας», υποτίμησαν τεχνητά τη χρηματιστηριακή αξία των μετοχών και από 4,88 δις € που ήταν η αξία τους στις 30 Οκτώβρη ’15, μειώθηκε σε 2,22 δις στις 19 Νοέμβρη ’15 (υποτίμηση -54,5%), ενώ απαγόρευσαν τη συμμετοχή του ΤΧΣ στην αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου (ανακεφαλαιοποίηση), με αποτέλεσμα να χάσει την πλειοψηφία των μετοχών και τον ιδιοκτησιακό έλεγχο των τραπεζών. Στις μόνες τράπεζες που το ΤΧΣ διαθέτει ακόμα αξιόλογη συμμετοχή είναι, όπως ήδη αναφέραμε, η Εθνική και η Πειραιώς.
ΟΙ ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΟΠΟΙΗΣΗ
Η απώλεια ιδιοκτησιακού ελέγχου συνεπάγεται αναπόφευκτα και την απώλεια του δικαιώματος καθορισμού των διοικήσεων. Ενώ στις δύο τράπεζες, Alpha και Eurobank, η συμμετοχή εκπροσώπου του ΤΧΣ στη διοίκηση, δεν δίνει πολλά περιθώρια επηρεασμού των αποφάσεων, στις δύο άλλες, Εθνική και Πειραιώς, η συμμετοχή του θα μπορούσε να έχει αποφασιστικό ρόλο στην επιλογή των διοικήσεων. Ωστόσο με τη ψήφιση του νέου νόμου ορισμού των διοικήσεων των τραπεζών (Ν.4346/2015) που έγινε με τις οδηγίες των υπερεθνικών «θεσμών», η συγκεκριμένη δυνατότητα ανατρέπεται και ο έλεγχος των διοικήσεων περνάει στο ευρωσύστημα, ενώ οι μεγαλομέτοχοι ιδιώτες παίζουν αποφασιστικό ρόλο.
Συγκεκριμένα ο «οδικός χάρτης» ελέγχου των διοικήσεων των τραπεζών, ξεκινάει από τον αποφασιστικό ρόλο του «ενιαίου μηχανισμού εποπτείας-ΕΜΕ» της ΕΚΤ (Single Supervisory Mechanism-SSM), συνεχίζει με τον έλεγχο της διοίκησης του ΤΧΣ, ακολουθούν οι περιορισμοί του νόμου στη συμμετοχή ελληνικών στελεχών στις διοικήσεις των τραπεζών και σε κρίσιμες επιτροπές, ενισχύεται με τις απαιτήσεις των ξένων μετόχων στην επιλογή των διοικήσεων και ολοκληρώνεται με την έγκριση των νέων διοικήσεων από τον SSM. Αυτά πρέπει να γίνουν ως το Σεπτέμβρη. Το επόμενο βήμα είναι η έναρξη της διαδικασίας εκκαθάρισης των «κόκκινων δανείων» και της άλωσης μεγάλου μέρους της ελληνικής οικονομίας από ξένα funds. Πρόκειται για «οδικό χάρτη» γεμάτο από ανταγωνισμούς και αντιθέσεις και με οξύτατες κοινωνικές συγκρούσεις αν υπολογίσουμε και τα μέτρα για τα «εργασιακά» εν όψει της νέας αξιολόγησης. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος της προβολής σεναρίων για πρόωρη προσφυγή στις κάλπες το ερχόμενο φθινόπωρο.!
Ειδικότερα η επιλογή των μελών του διοικητικού συμβουλίου σε τράπεζες που συμμετέχουν στην «ευρωπαϊκή τραπεζική ενοποίηση», τελεί υπό την έγκριση και διαρκή έλεγχο του «ενιαίου μηχανισμού εποπτείας» (SSM) της ΕΚΤ. Σύμφωνα με κατευθύνσεις της «Ευρωπαϊκής Αρχής Τραπεζών» (EBA) η σύνθεση των Δ.Σ. πρέπει να είναι τέτοια που να εξασφαλίζει στελέχη υψηλής εξειδίκευσης, με πλούσια τραπεζική εμπειρία και γνωστικό υπόβαθρο, σύμφωνα με την οδηγία 2013/36 και τον κανονισμό 575/2013,1 για την «εταιρική διακυβέρνηση». Ο SSM στην Ελλάδα εποπτεύει εκτός τις ελληνικές τράπεζες και το ΤΧΣ. Η διαδικασία του λεγόμενου «αφελληνισμού» άρχισε με το ξήλωμα τον περασμένο μήνα της διοίκησης του ΤΧΣ, με στόχο να ορίσει ξένο επικεφαλής (σύμφωνα με δημοσιεύματα τον πολωνό Μάρεκ Μπέλκα).2 Ο SSM μέσω της «Επιτροπής Αξιολόγησης», ζήτησε την παραίτηση των μελών της «Εκτελεστικής Επιτροπής» του ΤΧΣ και ειδικότερα την παραίτηση των 3 εκτελεστικών μελών (Άρη Ξενόφου, Γιώργου Κουτσού και Αναστάσιου Γαλάνη), καθώς και του προέδρου του Γενικού Συμβουλίου, Γιώργου Μιχελή, αφήνοντας να εννοηθεί, ότι η παραίτηση τους θα προστατεύσει την επαγγελματική τους φήμη από το να τη ζητήσει εγγράφως ο υπουργός Οικονομικών.3 Έτσι ακυρώθηκε η έγκριση που είχε δώσει το ΤΧΣ για διορισμό του Χρίστου Παπαδόπουλου στη θέση του «διευθύνοντος συμβούλου» στην Πειραιώς (Chief Executive Officer – CEO), παρ’ ότι αρχικά είχε συμφωνήσει και ο SSM (προφανώς κατόπιν παρέμβασης του μεγαλομετόχου της Πειραιώς John Paulson, ο οποίος θέλει το δικό του άνθρωπο για την εφαρμογή επιθετικότερης πολιτικής διαχείρισης των «κόκκινων δανείων»).
Το ΤΧΣ, σε επιστολή του προς τις τράπεζες στα μέσα Ιουνίου ’15,4 έδωσε τις κατευθυντήριες γραμμές για την αναδιάρθρωση των Δ.Σ. των τραπεζών. Ο αριθμός των μελών δεν πρέπει να ξεπερνάει τα 13 άτομα, από τα οποία 3 εκτελεστικά, 3 μη εκτελεστικά, 5 ανεξάρτητα (από τα οποία 3 εμπειρογνώμονες με σημαντικό ρόλο σε επιτροπές), 1 εκπρόσωπος του δημοσίου και 1 εκπρόσωπος του ΤΧΣ. Όλα τα μέλη του Δ.Σ. πρέπει να διαθέτουν τουλάχιστον 10ετή εμπειρία σε ανώτερες διευθυντικές θέσεις τραπεζών, ενώ μπαίνουν μια σειρά περιορισμοί (να μην έχουν προηγούμενη πολιτική παρουσία, να μην είναι επιχειρηματίες, να μην έχουν διατελέσει κυβερνητικά στελέχη ΔΕΚΟ, να μην είναι συνδικαλιστές και εκπρόσωποι των εργαζόμενων, κά), με αποτέλεσμα η τελική επιλογή να φωτογραφίζει σχεδόν αποκλειστικά στελέχη από εξωτερικό.
Ήδη η διαδικασία αξιολόγησης των σημερινών διοικήσεων από την ειδική εταιρία συμβούλων «Spenser Stuart», έχει προχωρήσει και από τα 58 μέλη των Δ.Σ. των συστημικών τραπεζών, προβλέπεται να αντικατασταθούν γύρω στα 18, περίπου 1/3.5 Μεταξύ αυτών είναι και η πρόεδρος της Εθνικής Τράπεζας, Λούκα Κατσέλη, η οποία στο παρελθόν είχε διατελέσει υπουργός Οικονομικών (2009) και μετέπειτα αρχηγός της «Κοινωνικής Συμφωνίας» ως τις αρχές 2015. Η Λούκα Κατσέλη εξέφρασε δημόσια τις αντιρρήσεις της για τις διαδικασίες επιλογής των μελών των Δ.Σ. των τραπεζών και ειδικότερα για τον αποκλεισμό ελληνικών επιχειρηματικών και τεχνοκρατικών στελεχών και τη χρησιμοποίηση στην πράξη μόνο στελεχών από το εξωτερικό. Θεωρεί ότι «η κατεύθυνση προς ένα τέτοιο μοντέλο εταιρικής διακυβέρνησης είναι μονοδιάστατο και συγκεντρωτικό και ενέχει σοβαρούς κινδύνους ως προς την απρόσκοπτη και αποτελεσματική υλοποίηση των προκλήσεων που έχουν μπροστά τους οι ελληνικές τράπεζες».6
Ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Γ.Δραγασάκης, αρμόδιος σε θέματα τραπεζών, υποσχέθηκε τροποποίηση του νόμου και την αλλαγή των κριτηρίων επιλογής των διοικήσεων. Ωστόσο το αίτημα, σε σχετική επιστολή που έστειλε με τον υπουργό Οικονομικών Ε.Τσακαλώτο, απορρίφθηκε «μετ’ επαίνων» από το «κουαρτέτο» (ΕΕ, ΕΚΤ, ESM, και ΔΝΤ).7 Οι «θεσμοί» απάντησαν ότι δεν μπορεί να αλλάξει ο τρόπος επιλογής των διοικήσεων, γιατί έχουν προχωρήσει οι διαδικασίες αξιολόγησης, ενώ το θεσμικό πλαίσιο που ψηφίστηκε το Νοέμβρη ’15, είχε τη σύμφωνη γνώμη της κυβέρνησης, με το σκεπτικό ότι κόβεται τάχα ο ομφάλιος λώρος μεταξύ τραπεζών με την πολιτική και επιχειρηματική ελίτ. Η αντίδραση της κυβέρνησης εκδηλώθηκε εκ των υστέρων «για την τιμή των όπλων», αφού καρατομήθηκε η διοίκηση του ΤΧΣ και στο Γενικό Συμβούλιο που παίρνει τις αποφάσεις ο συσχετισμός πλέον θα είναι 5 ξένοι και 4 έλληνες.! Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Δ/της της Τράπεζας Ελλάδας, Γιάν. Στουρνάρας, μιλώντας στην Επιτροπή Οικονομικών Υποθέσεων της Βουλής, υπεραμύνθηκε της σχετικής ρύθμισης, λέγοντας ότι «δεν συμμερίζομαι τα περί αφελληνισμού. Με την αξιολόγηση θα μπούνε καλύτερα στελέχη. Έτσι θωρακίζεται ο τραπεζικός κλάδος και διευρύνονται τα όρια συνεισφοράς στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας».!8
Αξίζει να σημειωθεί ότι τις κρίσιμες αλλαγές στο ΤΧΣ, που είναι βασικός μέτοχος στην Εθνική και Πειραιώς, ψήφισαν υπέρ και οι δύο έλληνες εκπρόσωποι (Τράπεζας Ελλάδος και υπουργείου Οικονομικών). Ειδικότερα η «Επιτροπή Αξιολόγησης» του SSM, που έκρινε ακατάλληλη τη διοίκηση του ΤΧΣ, συστάθηκε με απόφαση του υπουργού Οικονομικών Ε.Τσακαλώτου στις 15.1.16, κατόπιν σχετικής δέσμευσης στα πλαίσια του Μνημονίου. Η απόφαση απομάκρυνσης πάρθηκε ομόφωνα. Η Επιτροπή αποτελείται από 6 μέλη. Την Φραντζέσκο Παπαδία, πρόεδρο, διορίστηκε από την ΕΚΤ, τη Τζούλια Κιράλι, πρ. υποδιοικητής κεντρικής τράπεζας Ουγγαρίας, διορίστηκε από την ΕΕ, τoν Έρικ Ραχέντρα, σουηδό, διορίστηκε από τον ESM, τον Αιμίλιο Αυγουλέα καθηγητή Παν/μίου Εδιμβούργου διορίστηκε από την Τράπεζα Ελλάδος και Πίτερ Ινγκβε, σουηδό, από τον υπουργό Οικονομικών Ευκ.Τσακαλώτο.9
Η αξιολόγηση των σημερινών διοικήσεων των τραπεζών που έγινε από την εταιρία συμβούλων «Spenser Stuart», κοινοποιήθηκε στις τράπεζες, οι οποίες θα πρέπει να κάνουν τις δικές τους προτάσεις και μέχρι τέλος Σεπτέμβρη ‘16, ώστε να προχωρήσουν οι σχετικές αλλαγές σύμφωνα με τις δεσμεύσεις του Μνημονίου. Το ΤΧΣ έχει δικαίωμα να διατυπώσει προτάσεις βελτίωσης τους. Οι τελικές αλλαγές θα ελεγχθούν από τον «ενιαίο εποπτικό μηχανισμό» (SSM) της ΕΚΤ. Η αξιολόγηση περιλαμβάνει το μέγεθος, τη δομή και κατανομή των αρμοδιοτήτων εντός του Δ.Σ. και στις βασικές Επιτροπές (ελέγχου/Audit, κινδύνου/Risk, προαγωγών/nomination, κά). Στην ουσία τα βασικά κέντρα επιλογής και υλοποίησης των αποφάσεων των τραπεζών, περνούν σε ξένους.
Με βάση τις αξιολογήσεις των διοικήσεων, οι τράπεζες Eurobank και Alpha Bank θεωρούνται ότι διαθέτουν καλύτερο επίπεδο «εταιρικής διακυβέρνησης», ενώ υπάρχουν προβλήματα στην Πειραιώς και Εθνική. Στην ουσία είναι οι δύο τράπεζες που ακόμα «παίζεται» ποιος θα έχει τον έλεγχο. Ήδη από την ηγεσία της Εθνικής αποκλείστηκε η Λούκα Κατσέλη και από την Πειραιώς ο Μιχάλης Σάλλας. Επίσης ο SSM «μπολικάρισε» όπως αναφέραμε το διορισμό του Χρ.Παπαδόπουλου στη θέση του δ/συμβούλου στην Πειραιώς, παρ’ ότι αρχικά είχε λάβει έγκριση από το ΤΧΣ, προφανώς κάτω από τις πιέσεις του John Paulson που εκτός από σημαντικό μερίδιο στην Alpha (γύρω στο 10%), κατέχει το 20-25% των μετοχών της Πειραιώς και θέλει να βάλει στο χέρι, μέσω distress funds, το πλούσιο πανέρι με τα «κόκκινα» επιχειρηματικά της Πειραιώς (ακτοπλοΐα, ξενοδοχεία, αγροτοδιατροφικά κά).10
Η «Επιτροπή Αξιολόγησης» του SSM, με σύμβουλο την ουγγρική εταιρία Korn Ferry, έχει καταρτίσει μια στενή λίστα ονομάτων με ξένα τραπεζικά στελέχη τα οποία σκοπεύει να τοποθετήσει στις διοικήσεις των τραπεζών. Στον κατάλογο διορισμού νέας διοίκησης μπήκε και η Αττικής, παρ’ ότι δεν είναι συστημική, λόγω συμμετοχής του ΤΧΣ στην αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου. Από την άλλη ο ρόλος του ΤΧΣ θα περιοριστεί, δεδομένου ότι οι μετοχές στις τέσσερις συστημικές τράπεζες (Εθνική 40%, Πειραιώς 26%, Alpha 11% και Eurobank 2,3%), μέχρι το φθινόπωρο θα πρέπει περάσουν στο νέο υπερ-Ταμείο Ιδιωτικοποιήσεων που είναι υπό συγκρότηση, ενώ η διοίκηση του υπερ-Ταμείου θα ελέγχεται από τους «θεσμούς».
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ «ΣΑΦΑΡΙ» ΤΩΝ «ΚΟΚΚΙΝΩΝ ΔΑΝΕΙΩΝ» ΞΕΚΙΝΑ
Τα «κόκκινα δάνεια» είναι ο «γόρδιος δεσμός» που έχουν να λύσουν οι ελληνικές τράπεζες, καθώς και πολλές τράπεζες της ευρωζώνης. Το συνολικό ύψος, το πρώτο τρίμηνο του 2016, ανέρχονταν σε 108,6 δις € και το μεγαλύτερο μέρος ήταν επιχειρηματικά δάνεια (πάνω από 60%), από τα οποία ένα μέρος αφορούσε ατομικές επιχειρήσεις, ενώ τα περισσότερα ήταν μεσαίων και μεγάλων επιχειρήσεων. Η περίπτωση Μαρινόπουλου δίνει μια εικόνα του τρόπου δημιουργίας των περισσότερων κόκκινων επιχειρηματικών δανείων. Συνολικά 168 όμιλοι με 820 επιχειρήσεις, έχουν προβληματικά δάνεια 15 δις από τα οποία τα 12 δις είναι «κόκκινα».11 Από τα υπόλοιπα γύρω στο 25% είναι στεγαστικά και το 15% καταναλωτικά.
Σύμφωνα με τους σχεδιασμούς των τραπεζών,12 στόχος είναι η μείωση των «κόκκινων ανοιγμάτων» των τραπεζών σε διάστημα 3,5 ετών και ειδικότερα η μείωση των «μη εξυπηρετούμενων δανείων» (NPLs) κατά 41 δις στη διετία 2018-19. Το μίγμα στρατηγικής για τα «επιχειρηματικά», περιλαμβάνει την επαναφορά σε εξυπηρέτηση μέρους των δανείων, τις αναδιαρθρώσεις και πιο ριζικές λύσεις (εκκαθάριση) γύρω στο 12%. Όσον αφορά τα στεγαστικά έχει αρχίσει η διαδικασία πλειστηριασμών, παρ’ ότι τα δάνεια πρώτης κατοικίας μέχρι 140.000 € έχει δοθεί παράταση ως τέλος 2017.
Σημαντική πλευρά της διαδικασίας «επίλυσης» των κόκκινων δανείων είναι η δημιουργία ανάλογου θεσμικού καθεστώτος. Ο έλεγχος των διοικήσεων των τραπεζών και των κρίσιμων επιτροπών από τους δανειστές, αποτελεί το ένα σκέλος της διαδικασίας. Το άλλο σκέλος, πριν ξεκινήσει το μεγάλο «σαφάρι» αρπαγής εγχώριων επιχειρήσεων από ξένα funds, αφορά θεσμικές ρυθμίσεις για τη συγκρότηση ειδικών δικαστηρίων και θεσμοθέτηση του επαγγέλματος του σύνδικου πτώχευσης. Η μελέτη του ΤΧΣ που θα αποτελέσει πιλότο για την αναδιάρθρωση των δανείων, όπως επίσης και οι ρυθμίσεις για τον εξωδικαστικό συμβιβασμό μεταξύ πιστωτών και υπερχρεωμένων επιχειρήσεων.
Οι νέες θεσμικές ρυθμίσεις θα δίνουν τη δυνατότητα στις τράπεζες να «μετοχοποιούν» τα δάνεια σε επιχειρήσεις, να προβαίνουν σε αλλαγή διοικήσεων χωρίς συμφωνία του βασικού μετόχου, να διαγράφουν μέρος των δανείων, να εκποιούν περιουσιακά τους στοιχεία, κά. Δηλαδή στο άμεσο μέλλον θα βιώσουμε μια βίαιη αναδιάρθρωση της επιχειρηματικής δομής της ελληνικής οικονομίας, στην οποία τον πρώτο λόγο θα έχουν οι τράπεζες υπό τον έλεγχο των δανειστών. Το μεγάλο ερώτημα που προκύπτει είναι τι θα γίνει με τις δεκάδες χιλιάδες εργαζόμενους στις επιχειρήσεις που θα βάλουν λουκέτο. Γιαυτό εκτός από τη διασφάλιση βασικών τους δικαιωμάτων (δεδουλευμένα, αποζημιώσεις), μεγάλη σημασία έχει η απαίτηση για διαχειριστικό έλεγχο βάθους και καταλογισμό ευθυνών, καθώς και την προώθηση συνεργατικών σχημάτων για εξασφάλιση της απασχόλησης σε όσες επιχειρήσεις είναι βιώσιμες.
ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟΝ «ΑΦΕΛΛΗΝΙΣΜΟ»
Η επιδίωξη ελέγχου των διοικήσεων των τραπεζών και μεγάλου μέρους των εγχωρίων επιχειρήσεων με την εκκαθάριση των «κόκκινων δανείων» από τους δανειστές, χαρακτηρίζεται από δημοσιογραφικούς κύκλους ως «αφελληνισμός». Με την τυπική έννοια του όρου είναι όντως έτσι. Ωστόσο η διαχρονική παρουσία «εκλεκτών» της τραπεζικής ολιγαρχίας και της επιχειρηματικής ελίτ στη διοίκηση των τραπεζών, δεν σηματοδότησε την ορθολογική διαχείριση τους, με βάση τα συμφέροντα του ελληνικού λαού και της χώρας, αλλά ήταν με βάση τα στενά ταξικά τους συμφέροντα και με κύριο χαρακτηριστικό σκανδαλώδεις ρυθμίσεις, θαλασσοδάνεια κά.
Ταυτόχρονα το club των αστικών πολιτικών δυνάμεων που υπερασπίζονται τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης (ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, Ποτάμι, Ένωση Κεντρώων) στις οποίες προσχώρησε και η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, ήταν και παραμένουν ένθερμοι υποστηρικτές των Μνημονίων και της «πάση θυσία» παραμονής στην ευρωζώνη. Παράλληλα στηρίζουν το ξεπούλημα των δημοσίων επιχειρήσεων σε ξένους (πραγματικός «αφελληνισμός»), ενώ δεν θέλουν να ακούσουν λέξη για «δημόσιο και κοινωνικό έλεγχο των τραπεζών», πολύ περισσότερο που ο ελληνικός λαός έχει επωμισθεί τεράστια βάρη χάριν της σωτηρίας τους.
Άρα η ύψωση της σημαίας κατά του «αφελληνισμού», τραπεζών και εγχώριων παραγωγικών μονάδων, δεν έχει μονοσήμαντη ανάγνωση. Ασφαλώς και υπό τις παρούσες συνθήκες είμαστε αντίθετοι στην αρπαγή δημοσίων και ιδιωτικών επιχειρήσεων από ξένα funds. Ωστόσο ο αγώνας κατά του «αφελληνισμού» αποκτά πραγματικό νόημα, μόνο στα πλαίσια μιας εναλλακτικής πολιτικής που θέτει σε νέα βάση την πορεία της ελληνικής οικονομίας. Ειδικότερα με την αποτροπή λεηλασίας της δημόσιας περιουσίας και του πλούτου της χώρας από το πολυεθνικό κεφάλαιο. Την προώθηση της εθνικοποίησης των τραπεζών. Την άμεση αποδέσμευση από ευρωζώνη και τη μετάβαση στο εθνικό νόμισμα. Την επαναφορά των ΔΕΚΟ στο δημόσιο έλεγχο και την επέκταση τους σε στρατηγικούς τομείς. Την αναστολή πληρωμής του χρέους με στόχο τη διαγραφή του. Την προώθηση της παραγωγικής ανασυγκρότησης και δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. Την κατάργηση της λιτότητας, τη δικαιότερη κατανομή και ανακατανομή πλούτου, την ενίσχυση της αγοραστικής δύναμης μισθών-συντάξεων, τη διασφάλιση των εργασιακών δικαιωμάτων και γενικά μια πολιτική φιλολαϊκής εξόδου από την κρίση, ώστε να ανασάνει ο λαός από το βραχνά της λιτότητας και να ανοίξουν ελπιδοφόροι ορίζοντες για τη νέα γενιά.
*Ο Γιάννης Τόλιος είναι Διδάκτωρ οικονομικών, μέλος Π.Γ. της ΛΑΕ και υπεύθυνος Οικονομικής Πολιτικής
1.. http://www.kathimerini.gr 27.7.16
3. Εφημερίδα των Συντακτών, 1.7.16
4. Ναυτεμπορική, 15.6.16
5. Ναυτεμπορική, 14.7.16
6. Ναυτεμπορική, 1.7.16
7. Real News, 10.7.16
8. www.dealnews.gr, 27.7.16
9. Real News, 10.7.16
10. Εφημερίδα των Συντακτών, 1.7.16
11. Real News, 3.7.16
12. Ναυτεμπορική, 13.7.16
Πηγή: iskra.gr
Ακολουθεί το δεύτερο άρθρο:
Χαρακτηριστικές περιπτώσεις διαγραφής δημόσιου χρέους (Αργεντινή, Ισημερινός, Γερμανία)
(Αναδημοσίευση από το 10ο φύλλο 22/7/2016 της εφημερίδας ‘Έξοδος 133’)
του Καλλίνικου Κ. Νικολακόπουλου*
Η άρνηση πληρωμής δημόσιου χρέους είναι έννομη πράξη, κατά το διεθνές δίκαιο, ενώ αρκετές χώρες, κατά τη διάρκεια των 200 τελευταίων περίπου ετών, έχουν προσφύγει σε αυτή, της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης που έχει κηρύξει ήδη τέσσερις επίσημες πτωχεύσεις. Πρόσφατες χαρακτηριστικές περιπτώσεις χωρών, με αντιφατικές εμπειρίες, πού αρνήθηκαν στην πορεία την ‘βοήθεια’ του ΔΝΤ ή και διέγραψαν μεγάλο ποσοστό του δημόσιου χρέους τους για να αναδειχθούν τα προβλήματα εφαρμογής των ‘προγραμμάτων αρωγής’ καθώς και οι υπάρχουσες δυνατότητες στην αντιμετώπιση της κρίσης χρέους, είναι αυτές της Αργεντινής και του Ισημερινού-Εκουαδόρ. Χαρακτηριστική είναι επίσης η περίπτωση της Γερμανίας που, σύμφωνα με τη συνθήκη του Λονδίνου του 1953, διέγραψε το 63% του δημόσιου χρέους της επιτρέποντας τη γρήγορη ανάκαμψή της από τις στάχτες του παγκόσμιου πολέμου, που προκάλεσε-επέβαλε η ίδια , και την μεταπολεμική πανευρωπαϊκή κυριαρχία της.
-Τη χρονική περίοδο 1999-2002, η Αργεντινή κλονίσθηκε από μία φοβερή κοινωνικο-οικονομική κρίση, μετά από μια δεκαετία μεγάλης πτώσης του πληθωρισμού, σταθεροποίηση των τιμών και σταδιακή αύξηση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών της, λόγω της πολιτικής σύνδεσης του αργεντίνικου πέσο με το αμερικανικό δολάριο. Η χώρα, είχε ιστορικό υπερ-πληθωρισμού επί δεκαετίες και η σύνδεση αυτή των δύο νομισμάτων είχε εκληφθεί ως λύση που επέλυε όλα τα προβλήματα. Παρά την τιθάσευση του πληθωρισμού, η παραγωγικότητα της οικονομίας της έμενε στάσιμη ενώ η παραγωγικότητα εμπορικών εταίρων της Αργεντινής (ΗΠΑ, Ευρώπη, Ν.Α. Ασία, Κίνα, άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής) βελτιωνόταν με γρήγορους ρυθμούς. Η σταθερή σύνδεση πέσο–δολαρίου, δεν επέτρεπε τις απαραίτητες υποτιμήσεις του νομίσματος, που ήταν αναγκαίες, για να εξακολουθήσουν να παραμένουν ανταγωνιστικά τα προϊόντα της Αργεντινής συγκριτικά με τα ξένα ανταγωνιστικά. Οι εισαγωγές προϊόντων ήταν φθηνές, μειώνοντας την ανταγωνιστικότητα των εγχώριων προϊόντων και οδηγώντας σε σταδιακή μείωση της παραγωγικής δραστηριότητας της χώρας και διόγκωση της ανεργίας, χειροτερεύοντας το εμπορικό ισοζύγιο και μειώνοντας τα κρατικά έσοδα, προκαλώντας τη διαρκή αύξηση των εμπορικών ελλειμμάτων και του δημόσιου χρέους. Εξαιτίας της εισροής ξένων κεφαλαίων και των σχετικά χαμηλών τιμών γης και άλλων περιουσιακών στοιχείων, δεν ήταν εμφανές το μέγεθος του προβλήματος που θεωρήθηκε διαχειρίσιμο. Όταν όμως άρχισε η έξοδος των ξένων επενδυτών αλλά και των εγχώριων εισοδηματιών, με φυγή κεφαλαίων και ρευστοποίηση περιουσιακών στοιχείων, συνειδητοποιήθηκε η τεράστια έκταση του προβλήματος. Η τότε κυβέρνηση της Αργεντινής, αντί της άμεσης αποσύνδεσης του πέσο από το δολάριο και της άμεσης υποτίμησής του, ωσότου επέλθει ισορροπία, προτίμησε τον δανεισμό τεράστιων ποσών από ιδιώτες και το ΔΝΤ, με στόχο τη διαφύλαξη της σύνδεσης της ισοτιμίας πέσο–δολαρίου με αναλογία ανταλλαγής 1 προς 1, υπό την ασφυκτική πίεση και καθοδήγηση του ΔΝΤ. Όταν ολοκληρώθηκε η έξοδος των χρημάτων ξένων και εγχώριων επενδυτών από τη χώρα (λόγω της διατήρησης σταθερής αυτής της νομισματικής ισοτιμίας), το σύστημα κατέρρευσε ολοσχερώς (1999) και το ΑΕΠ της χώρας μειώθηκε κατά 4%, που ήταν το πρώτο στάδιο μιας τριετούς περιόδου ύφεσης που κατέληξε σε πλήρη διάλυση του πολιτικού και οικονομικού σκηνικού. Όταν το 2001 οι κάτοικοι, ευρισκόμενοι σε κατάσταση πανικού, άρχισαν την μαζική απόσυρση των καταθέσεών τους από τις τοπικές τράπεζες και την μεταφορά τους σε τράπεζες του εξωτερικού, η κυβέρνηση του Φερνάντο ντε λα Ρούα αποφάσισε το ‘πάγωμα’ των καταθέσεων επί 12μηνο, προκαλώντας τεράστια κοινωνική αναταραχή και βίαιες διαδηλώσεις, με συνέπεια τη φυγάδευσή του από τη χώρα με ελικόπτερο τον Δεκέμβριο του 2001. Ο Αδόλφο Ροντρίγκες Σάα, που τον διαδέχθηκε στην προεδρία, προσπάθησε να εφαρμόσει ένα νεοφιλελεύθερο πρόγραμμα, που δεν απέφερε τα αναμενόμενα και εξαναγκάσθηκε σε παραίτηση. Την περίοδο 2001-2002 το ΑΕΠ μειώθηκε 21%, η επίσημη ανεργία ανήλθε στο 23%, το ποσοστό του ευρισκόμενου κάτω από το όριο της φτώχειας πληθυσμού ήταν 57% και το δημόσιο χρέος ανήλθε σε 140 δις δολάρια. Τον Ιανουάριο του 2002, τερματίσθηκε η πολιτική της σταθερής ισοτιμίας και το πέσο οδηγήθηκε σε ελεύθερη πτώση, εκτινάσσοντας τον πληθωρισμό και την ανεργία σε δυσθεώρητα ύψη. Η ποιότητα ζωής του μέσου πολίτη μειώθηκε κατακόρυφα, πληθώρα επιχειρήσεων οδηγήθηκε σε πτώχευση και τα εισαγόμενα προϊόντα έγιναν σε πραγματικές τιμές απλησίαστα, ενώ η ονομαστική αξία των μισθών είχε παραμείνει στα επίπεδα προ κρίσης. Εξαιτίας όμως της ‘γενναίας’ υποτίμησης του πέσο, οι εξαγωγές έγιναν φθηνές και ο τουρισμός αυξήθηκε, οδηγώντας την οικονομία στην επανάκτηση της ανταγωνιστικότητάς της. Επίσης λόγω της αύξησης της τιμής της σόγιας στην παγκόσμια αγορά, καθώς και άλλων προϊόντων (κρέατα-δημητριακά), που προκλήθηκε από την ανάπτυξη της Κίνας, υπήρξε μαζική εισροή κεφαλαίων στην οικονομία της χώρας, που λειτούργησε ως τονωτική ένεση, οδηγώντας την σε επανεκκίνηση.
Το 2003 ο νεοεκλεγείς πρόεδρος της Αργεντινής Νέστωρ Κίρχνερ, μετά από περίοδο φοβερής πολιτικής αστάθειας και κοινωνικής εξαθλίωσης, λόγω της εφαρμογής των προγραμμάτων του ΔΝΤ, κήρυξε μονομερή στάση πληρωμών, υποτίμησε περαιτέρω το πέσο κατά 28% και εθνικοποίησε σημαντικούς τομείς της οικονομίας, αρνούμενος την αναγνώριση του δημόσιου χρέους. Το επιχείρημά του ήταν ότι το χρήμα που δανείσθηκε η χώρα, δεν χρησιμοποιήθηκε προς όφελος του λαού, αλλά διοχετεύθηκε στην εξυπηρέτηση επιχειρηματικών συμφερόντων. Μία ομάδα εξουσιοδοτημένων από τον ΟΗΕ επιθεωρητών, αφού έλεγξαν το περιεχόμενο του χρέους, έκριναν ότι το μεγαλύτερο μέρος δεν μπορούσε να θεωρηθεί νόμιμο. Το 2005, μετά από σειρά σκληρών διαπραγματεύσεων, η χώρα κατόρθωσε να επιτύχει την αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους προς τους ιδιώτες επενδυτές με μία έκπτωση 25%-35% της αρχικής ονομαστικής αξίας των ομολόγων και επιμήκυνση του χρόνου αποπληρωμής (μέσω ανταλλαγής των παλαιών ομολόγων με νέα μικρότερης αξίας και μεγαλύτερης διάρκειας). Σε αντίθεση με τους ιδιώτες επενδυτές, το ΔΝΤ κράτησε αρχικά σκληρή στάση μη αποδεχόμενο επαναδιαπραγμάτευση των όρων του δανείου του, αλλά μετά από πολύμηνες σκληρές διαπραγματεύσεις, έγινε κατορθωτή η περικοπή του 70% του χρέους του και συμφωνήθηκε η αποπληρωμή του υπολοίπου με δεσμευτικούς όρους. Τον Δεκέμβριο του 2005, ο Κίρχνερ ανακοίνωσε ότι τα συναλλαγματικά αποθέματα της χώρας επαρκούσαν για την κάλυψη των υποχρεώσεών της και το 2006, εκμεταλλευόμενη η χώρα τα πλεονάσματα λόγω της οικονομικής ανάπτυξης, αποπλήρωσε με το ποσό των 9,5 δις δολαρίων το χρέος της προς το ΔΝΤ. Την περίοδο εκείνη το ΔΝΤ, λόγω της παταγώδους αποτυχίας του τόσο στην περίπτωση της Αργεντινής όσο και σε εκείνη της κρίσης της Ν.Α. Ασίας, υπέστη φοβερή απαξίωση και κόντεψε να παύσει να υφίσταται, ώσπου η κρίση της Ελλάδας και των λοιπών χωρών της ευρωζώνης το επανακατέστησε ενεργό στη διεθνή οικονομική πραγματικότητα. Με αφορμή την κήρυξη επιλεκτικής χρεοκοπίας από τους περιώνυμους διεθνείς οίκους πιστοληπτικής αξιολόγησης τον Αύγουστο του 2014, λόγω άρνησης υποταγής της χώρας σε μία παράλογη απόφαση αμερικάνικου δικαστηρίου που δικαίωσε ένα αμοιβαίο κεφάλαιο-‘γύπα’, που αρνήθηκε να αποδεχθεί τη συμφωνία της συντριπτικής πλειοψηφίας των διεθνών επενδυτών με τη χώρα, να επισημάνουμε ότι αν και είναι αποκλεισμένη από τις διεθνείς ομολογιακές αγορές από τότε, αναπτύσσεται ταχύτατα με κατά κεφαλή ΑΕΠ 14.760 δολάρια το 2013 έναντι 3.285 δολαρίων το 2002, με τελευταίους ρυθμούς ανάπτυξης 8,9% το 2011, 1,9% το 2012 και 3,5% το 2013, έχοντας βρει αλλού χρηματοδότες των επενδυτικών της σχεδίων (BRICS και ειδικότερα Κίνα και Ρωσία), και συνολικό δημόσιο χρέος που ανέρχεται σε μόλις 44% του τρέχοντος ΑΕΠ της με περίπου 70% αυτού να είναι σε πέσος και ευρώ και όχι σε δολάρια.
-Ο Ισημερινός-Εκουαδόρ, με πρωτοβουλία του πρωθυπουργού Ραφαέλ Κορέα, πρώην Υπουργού Οικονομικών και προέδρου της χώρας, που επέστρεψε στην εξουσία το 2007, κάλεσε το ΔΝΤ για επαναδιαπραγμάτευση του χρέους. Δεν προέβη σε άρνηση πληρωμής του χρέους αμέσως, αλλά ξεκίνησε τη διαδικασία του διεθνούς λογιστικού ελέγχου με τη συγκρότηση διακομματικής επιτροπής υπό τον γενικό εισαγγελέα της χώρας με τη συμμετοχή ενός ανώτερου κληρικού και τη συνεργασία Μη-κυβερνητικής Οργάνωσης, ξένων οικονομολόγων και νομικών αυξημένου κύρους. Έπειτα από σχεδόν ένα έτος εργασίας, η επιτροπή λογιστικού ελέγχου συνέστησε στην κυβέρνηση του Ισημερινού να κηρύξει στάση πληρωμών για τα 3,2 δισ. δολάρια εξωτερικού χρέους, που αφορούσαν στα λεγόμενα «διεθνή ομόλογα» (Global Bonds), που έληγαν το 2012, το 2015 και το 2030 και ήταν αποτέλεσμα προηγούμενης αναδιάρθρωσης χρέους το 2000, μετά τη στάση πληρωμών του 1999. Ο Κορέα, ακολουθώντας τη σύσταση της επιτροπής και επικαλούμενος συγκεκριμένες σκανδαλώδεις συμβάσεις, κήρυξε στάση πληρωμών τον Δεκέμβριο του 2008, απευθυνόμενος στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, που υποστήριξε την επιλογή του και αναγνώρισε το δικαίωμα της χώρας να μην αποπληρώσει χρέη που δημιουργήθηκαν από προηγούμενες διεφθαρμένες κυβερνήσεις. Οι ρίζες της κρίσης χρέους του Ισημερινού, ανάγονται στην περίοδο 1976-1979, όταν το τότε δικτατορικό καθεστώς της χώρας συνομολόγησε χρέος 3,4 δισ. δολαρίων, που τα 2/3 του κατευθύνθηκαν στη χρηματοδότηση στρατιωτικών εξοπλισμών. Μόνο το 2007 ο Ισημερινός, πλήρωνε περισσότερα από 1,75 δισ. δολάρια για την εξυπηρέτηση του χρέους, περισσότερα από όσα η κυβέρνηση δαπάνησε για την υγεία, την κοινωνική πρόνοια, την κατοικία, την αστική ανάπτυξη και το περιβάλλον μαζί. Ο λογιστικός έλεγχος του χρέους, κατέληξε σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα: όπως το ότι εκπρόσωποι των τραπεζών Smith Barney (ανήκει σήμερα στη Citigroup) και JP Morgan προχώρησαν σε αναδιάρθρωση χρέους το 2000, χωρίς την έγκριση της χώρας, χρεώνοντας επιτόκια 10% και 12% και ότι υπήρξαν παρατυπίες στην έκδοση ομολόγων, που έρχονταν σε αντίθεση ακόμη και με αυτούς τους κανονισμούς της πανίσχυρης Αμερικανικής Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς. Ακόμη οι συμφωνίες έκδοσης ομολόγων, δεν ήταν σύννομες με το Σύνταγμα της χώρας και οι ανάδοχοι της έκδοσης είχαν ασυλία έναντι των οποιωνδήποτε ζημιών που είχαν σχέση με την έκδοση των «διεθνών ομολόγων», απαλλάσσοντάς τους από την οποιαδήποτε έκθεση σε κίνδυνο. Η απόφαση στην αρχή προκάλεσε κάποιες αναταράξεις στις διεθνείς αγορές, χωρίς όμως ιδιαίτερη συνέχεια, όπως σε άλλες κρίσεις ομολόγων, π.χ. αυτήν του Μεξικού το 1994. Η στάση πληρωμών του Κορέα, συνοδεύθηκε από αναδιάρθρωση χρέους (το Εκουαδόρ θα πληρώσει 35 σεντς για κάθε δολάριο) και βέβαια από μια ριζική αναθεώρηση του οικονομικού προσανατολισμού της χώρας, με έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών της. Ο Ισημερινός αποκλείσθηκε από τις αγορές, σύναψε ωστόσο διμερείς συμφωνίες δανεισμού με την Κίνα ύψους 3 δισ. δολαρίων, με αντάλλαγμα τις εξαγωγές πετρελαίου και τη χρηματοδότηση ενός υδροηλεκτρικού έργου. Τα οξύτατα προβλήματα φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού δεν έχουν επιλυθεί, αλλά η οικονομία της χώρας αναπτύχθηκε κατά 4,5% τα δύο πρώτα έτη της διακυβέρνησης Κορέα με ανάλογη συνέχεια παρά τη διεθνή οικονομική ύφεση-κρίση.
-Με τη συμφωνία για το γερμανικό δημόσιο χρέος, που υπογράφηκε και από την Ελλάδα, στο Λονδίνο στις 27 Φεβρουαρίου του 1953, 32 χώρες και οι ΗΠΑ δέχθηκαν τη διαγραφή-απομείωση της ονομαστικής αξίας του διακρατικού δημόσιου χρέους κατά 63%. Το υπόλοιπο χρέος διευθετήθηκε με ευνοϊκούς όρους βάσει της ίδιας συμφωνίας (πληρωμή σε γερμανικό νόμισμα, επιμήκυνση χρόνου αποπληρωμής, καθορισμός “πλαφόν” στα ποσά που κατέληγαν για την εξυπηρέτησή του με ρήτρες ανάπτυξης, χαριστικά επιτόκια 0%-0,5%), που η Γερμανία αποπλήρωσε σε σύντομο χρονικό διάστημα. Επιπλέον συμφωνήθηκε η αναστολή αποπληρωμής των γερμανικών οφειλών προς την Ελλάδα (κατοχικό υποχρεωτικό δάνειο και πολεμικές επανορθώσεις), μέχρι την επανένωση της Γερμανίας, και είναι απαιτητές εντόκως, από την ημερομηνία δημιουργίας τους, εδώ και 26 περίπου έτη…….
* Ο Καλλίνικος Κ. Νικολακόπουλος είναι οικονομολόγος (πτυχιούχος οικονομικών επιστημών, 2ετές μεταπτυχιακό διοίκησης επιχειρήσεων στην τραπεζική/χρηματοοικονομική, 2ετές μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης στα οικονομικά και διοίκηση μονάδων υγείας) – Αναλυτής Πληροφοριακών Συστημάτων (2ετές μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης στα πληροφοριακά συστήματα), μέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου Ερευνών Κοινωνικής και Οικονομικής Πολιτικής.
