Το 2015 δεν ήταν μια πολύ καλή χρονιά για την «Ευρώπη» -τουλάχιστον όχι για την ιδέα μιας φιλελεύθερης και ενιαίας ηπείρου η οποία στις μεταπολεμικές δεκαετίες έχει προσωποποιηθεί στα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στην πίεση τους για «μια όλο και στενότερη ένωση» ώστε «να εξαλειφθούν οι φραγμοί που διαιρούν την Ευρώπη».
Έχοντας πληγεί από το καθεστώς μιας διαρκούς κρίσης, χωλαίνοντας από ένα εξουθενωτικό «δημοκρατικό έλλειμμα» και αντιμετωπίζοντας το δυνατό φάντασμα μιας αντιδραστικής δεξιάς που επανακάμπτει, πολλοί από τους φιλόδοξους στόχους που κάποτε περιέβαλλαν το ευρωπαϊκό εγχείρημα δίνουν τώρα τη θέση τους στους δαίμονες του παρελθόντος. Ο ρατσισμός, η ξενοφοβία και ο εθνικισμός βρίσκονται σε άνοδο, ενώ οι αποκλίσεις μεταξύ των λαών εντείνονται με ταχύ ρυθμό.
Τίποτα δεν εξηγεί τον αργό θάνατο της ευρωπαϊκής ιδέας καλύτερα από την εκμηδένιση του ελληνικού «ΟΧΙ» στο δημοψήφισμα του Ιουλίου και την επαναφορά των περιφράξεων και των συνοριακών ελέγχων μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ για την αντιμετώπιση της μεγαλύτερης προσφυγικής κρίσης από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η συλλογική απάντηση της Ευρώπης στις δύο αυτές κρίσεις επιβεβαίωσε πέρα από κάθε αμφιβολία ότι οι δίδυμες έννοιες της «δημοκρατίας» και της «αλληλεγγύης» – που κάποτε θεωρούνταν θεμελιώδεις στο ευρωπαϊκό εγχείρημα – έχουν από καιρό γίνει κούφια λόγια εξαιτίας της ολοκληρωτικής νεοφιλελεύθερης στροφής της ΕΕ μετά τη Συνθήκη του Μάαστριχτ. .
Κατά τις τελευταίες δύο ή τρεις δεκαετίες, καθώς εξαλειφόταν οι περιορισμοί των κεφαλαίων και οι Ευρωπαίοι ηγέτες έχτιζαν τη δική τους «διαρκώς στενότερη ένωση» των οικονομικών και επιχειρηματικών συμφερόντων, χτίστηκαν νέα τείχη για να ανακόψουν την κοινωνική μετακίνηση και να κρατήσουν έξω τον Ανεπιθύμητο Άλλο. Οι λαοί της Ευρώπης και εκείνοι που καταφεύγουν στην γηραιά ήπειρο για να ξεφύγουν από τον πόλεμο, τη φτώχεια και τις διώξεις έμειναν στο περιθώριο.
Φυσικά όλα αυτά ήταν σαφή στους οξυδερκείς παρατηρητές χρόνια πριν – αλλά είναι, παρ ‘όλα αυτά, αξιοσημείωτο το πόσο γρήγορα οι δημοφιλείς αντιλήψεις για την πολιτική πραγματικότητα μπορούν να αλλάξουν σε περιόδους κρίσης.
Το 2004, όταν με το πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών Erasmus σπούδαζα πολιτικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, αγόρασα ένα βιβλίο του Τζέρεμι Ρίφκιν – του αμερικανού συγγραφέα γνωστού για την τάση του να σβήνει τις κοινωνικές τάσεις και να τις μετατρέπει σε εμπορικούς πρωτοσέλιδους τίτλους υπερτονίζοντας τη σχετικότητά τους σε βάρος της αναλογίας τους.
Το βιβλίο λεγόταν «Το Ευρωπαϊκό Όνειρο» και –καθώς ήταν αφιερωμένο στην «γενιά φοιτητών του Erasmus στην Ευρώπη»- σκέφτηκα ότι θα μπορούσε να συνδυαστεί με τις δικές μου φιλοευρωπαϊκές απόψεις.
Αποδείχθηκε πως έκανα φρικτό λάθος, ωστόσο το βιβλίο προσφέρεται για ένα συναρπαστικό ξαναδιάβασμα σήμερα, υπό το πρίσμα της εμβάθυνσης της υπαρξιακής κρίσης της ΕΕ, δεδομένου ότι συλλαμβάνει τέλεια την κενότητα και την αφέλεια της φιλελεύθερης αίγλης που κάποτε περιέβαλλε το ευρωπαϊκό σχέδιο στο απόγειό της στα τέλη του 20ου αιώνα.
Στην εγκωμιαστική εισαγωγή του, ο Ρίφκιν έγραψε ότι «το ευρωπαϊκό όνειρο είναι μια προσπάθεια για τη δημιουργία ενός νέου ιστορικού πλαισίου που μπορεί να … συνδέει την ανθρώπινη φυλή σε μια νέα κοινή ιστορία, ντυμένο με την ενδυμασία των οικουμενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των εγγενών δικαιωμάτων της φύσης – αυτό που αποκαλούμε “παγκόσμια συνείδηση”. Είναι ένα όνειρο που μας ταξιδεύει … σε μια παγκόσμια εποχή. Το ευρωπαϊκό όνειρο, με λίγα λόγια, δημιουργεί μια νέα ιστορία».
Μια δεκαετία αργότερα, αυτή η «παγκόσμια συνείδηση» φαίνεται ότι ήταν απλά ένα φθηνό φιλελεύθερο λούστρο που κάλυπτε το αντιδραστική υπογάστριο μιας ολοένα και πιο ανήσυχης Ευρωπαϊκής μεσαίας τάξης, της οποίας η κοινωνική ευημερία και οικονομική ασφάλεια έχουν διαβρωθεί εντελώς από την παγκοσμιοποίηση, τη γιγάντωση των επιχειρήσεων και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.
Σήμερα, μερικές δεκαετίες μέσα στην πολυδιαφημισμένη από τον Ρίφκιν «παγκόσμια εποχή», το «Ευρωπαϊκό Όνειρο» βρίσκεται υπό κατάρρευση. Από τις στάχτες του να αναδύονται τώρα τα κάποτε ξεχασμένα τέρατα ενός ξαναγεννημένου εθνικισμού.
Φυσικά, τίποτα από αυτά δεν είναι νέο. Το ευρωπαϊκό ιδεώδες πνέει τα λοίσθια εδώ και μερικά χρόνια τώρα, αντιμέτωπο με μια κυριαρχική υποχώρηση που πηγαίνει πίσω τουλάχιστον μέχρι την άνοδο του ευρωσκεπτικισμού στις αρχές της δεκαετίας του 2000 και την απόρριψη του Ευρωπαϊκού Συντάγματος στο γαλλικό και ολλανδικό δημοψήφισμα του 2005.
Η προσέλευση των ψηφοφόρων μειώνεται σταθερά σε όλες τις ευρωεκλογές από τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 1979 και δεν έχει ξεπεράσει το 50% από το 1999. Η δημοκρατική νομιμότητα της γραφειοκρατίας των Βρυξελλών αμφισβητείται δημοσίως από τότε.
Αυτή η κρίση νομιμοποίησης ενισχύθηκε πολύ από την αντιδημοκρατική και αντικοινωνική απάντηση στην κρίση χρέους της Ευρωζώνης. Από το 2011, αντιμέτωποι με την επικείμενη απειλή μιας ελληνικής χρεοκοπίας και μιας καταστροφικής βλάβης της Ευρωζώνης, οι Ευρωπαίοι ηγέτες προειδοποιούσαν δημοσίως ότι η ΕΕ στο σύνολό της έφτασε στα πρόθυρα της κατάρρευσης.
Ενώ αυτές οι δηλώσεις ήταν σαφώς αυτο-εξυπηρετούν εκείνη την εποχή, που προορίζονται όπως ήταν για να δικαιολογήσουν δρακόντεια μέτρα για να σώσει το ευρώ, έκαναν περιέχουν κάποιο στοιχείο αλήθειας που είχε μέχρι σήμερα παραμένει ένα ταμπού: το γεγονός ότι η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης θα μπορούσε εξίσου εύκολα να πάνε σε αντίστροφη? μια αναγνώριση που μπορεί σε καμία περίπτωση να ληφθεί η κίνηση προς «όλο και μεγαλύτερη ένωση” για τη χορηγηθεί.
Αλλά αν οι τάσεις αυτές είχαν ήδη συζητηθεί ανοιχτά από το 2005 και κυρίως από το 2011 και μετά, τα γεγονότα του παρελθόντος έτους έχουν οδηγήσει πραγματικά την εσωτερική αποσύνθεση της ΕΕ σε ένα σημείο χωρίς επιστροφή.
Η βάρβαρη χρηματοπιστωτική ασφυξία της πρώτης κυβέρνησης υπό την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ και η απότομη ανέγερση νέων περιφράξεων και συνοριακών ελέγχων μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ δείχνουν ότι τα δύο βασικά «επιτεύγματα» του νεοφιλελεύθερου ευρωπαϊκού σχεδίου -η Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση και η χωρίς σύνορα Περιοχή της Σέγκεν- βρίσκονται και τα δυο σε θανάσιμο κίνδυνο.
Ο συνδυασμός του βάναυσου καθεστώτος της λιτότητας, της ακραίας περιφρόνησης της για τα νομικά κατοχυρωμένα και διεθνώς δεσμευτικά ανθρώπινα δικαιώματα των προσφύγων, και της αντιδραστικής καταστολής που επιβάλλει στις πολιτικές ελευθερίες στον απόηχο των επιθέσεων στο Παρίσι, έχουν κάνει ξεκάθαρο ότι η ΕΕ είναι τώρα ανίκανη να υπερασπιστεί ακόμα και τις περιορισμένες φιλελεύθερες αρχές της.
Αυτό που προκύπτει από αυτό το σενάριο είναι μια βαθιά κρίση διακυβέρνησης. Ο διαπρεπής Γερμανός κοινωνιολόγος Βόλφγκανγκ Στρέεκ υποστήριξε σε πρόσφατη συνέντευξη στο περιοδικό ROAR ότι η Ευρώπη βρίσκεται σήμερα σε ένα πολιτικό μεσοδιάστημα. Και όπως είναι γνωστό, ο Αντόνιο Γκράμσι υποστήριξε στη δεκαετία του 1930 ότι τέτοια διαλλείματα τείνουν να συνοδεύονται από την εμφάνιση νοσηρών συμπτωμάτων κάθε είδους.
Καθώς βρίσκονται αντιμέτωποι με αυτές τις άθλιες συνθήκες, το καθήκον της ευρύτερης Αριστεράς και των λαϊκών κινημάτων είναι να εξασκηθούν στο χτίσιμο συγκεκριμένων εναλλακτικών λύσεων απέναντι στα σάπια θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να αρχίσουν να δημιουργούν ένα χειραφετημένο πολιτικό σχέδιο μετασχηματισμού που θα μπορεί να αντιμετωπίσει τη συνεχιζόμενη επιβολή του νεοφιλελεύθερου δόγματος της ΕΕ και παράλληλα θα αποτρέπει την επανεμφάνιση της αντιδραστικής δεξιάς.
Για μια ετοιμοθάνατη προοδευτική αντιπολίτευση, η οργάνωση τέτοιας μετασχηματιστικής δράση θα είναι δύσκολη υπόθεση. Όμως, τα πρώτα σημάδια μιας νέας πολιτικής που διαφαίνονται ήδη στον ορίζοντα, καθώς και νέες ευκαιρίες για κοινωνική εξέγερση και πολιτική οργάνωση αναμφίβολα θα προκύψουν κατά τη διάρκεια του 2016.
Βγαλμένες από τις καινοτόμες δημοκρατικές πρακτικές των αγώνων της βάσης ενάντια στη λιτότητα και από την συμμετοχική λογική των αυτοοργανωμένων πρωτοβουλιών για τα κοινά, νέες οργανωτικές μορφές και πολιτικά ιδανικά εμφανίζονται για πρώτη φορά από ακτιβιστές σε όλη την ήπειρο. Αυτά μπορούν επίσης να αποτελέσουν τη βάση για ένα ριζικά διαφορετικό είδος ευρωπαϊκής ενοποίησης στο μέλλον: Μια «Ευρώπη από κοινού».
Εμπνευσμένη από σημαντικά πολιτικά γεγονότα, όπως το ελληνικό ΟΧΙ, οι κινητοποιήσεις της οργάνωσης #RefugeesWelcome, οι εκλογικές νίκες των δημοτικών πλατφορμών στην Ισπανία, μια τέτοια χειραφετημένη πολιτική της βάσης μπορεί να προσφέρει ακόμη μια φιλόδοξη εναλλακτική λύση απέναντι στην προοπτική της αδιάκοπης φθοράς του νεοφιλελευθερισμού και την έξαρση των εθνικιστικών εντάσεων.
Το αν αυτό θα είναι αρκετό, είναι ένα εντελώς άλλο ζήτημα – ένα θέμα που ελπίζουμε ότι θα είμαστε σε πολύ καλύτερη θέση να το απαντήσουμε σε ένα χρόνο από τώρα. Εν τω μεταξύ, το καλύτερο που μπορούν να κάνουν οι κινήσεις είναι να χτίσουν και να επεκτείνουν τη συλλογική δύναμή τους ενόψει της αναπόφευκτης κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής αναταραχής που εξακολουθεί να βρίσκεται μπροστά μας.
Ο Jerome Roos είναι Διδάκτωρ Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας και εκδότης του ROAR Magazine.
Πηγή: ROAR
Μετάφραση – Επιμέλεια: Παναγιώτης Ζαβουδάκης
