Εργατικός Αγώνας

Οι νέες τεχνολογίες και η εργατική τάξη (μέρος 5ο)

Ο Εργατικός Αγώνας επιχειρεί να ανοίξει μια συζήτηση για την προοπτική της εργατικής τάξης στο σύγχρονο κόσμο με την είσοδο των νέων τεχνολογιών και τις νέες εργασιακές σχέσεις που αυτές επιβάλλουν. Στα πλαίσια αυτά, δημοσιεύει μια εργασία του Γεράσιμου Αραβανή υπό τον γενικό τίτλο «Οι νέες τεχνολογίες, οι επιπτώσεις στους εργαζόμενους και την καπιταλιστική οικονομία, η προοπτική της εργατικής τάξης». Η εργασία δημοσιεύεται σε «αυτοτελή» επιμέρους τμήματα και, με την ολοκλήρωσή της, θα δοθεί στο σύνολό της με τη μορφή ηλεκτρονικού βιβλίου. Σήμερα δημοσιεύουμε το πέμπτο μέρος:

Οι τεχνολογίες αυξάνουν τη συγκέντρωση του κεφαλαίου, εντείνουν   την ανισόμετρη ανάπτυξη και μειώνουν ουσιαστικά το μέσο ποσοστό κέρδους

Στις μέρες μας προχωρά με γοργούς ρυθμούς η συγκέντρωση του κεφαλαίου και η διαμόρφωση γιγάντιων μονοπωλίων σε όλους τους τομείς της οικονομίας και ιδιαίτερα στους τομείς των νέων τεχνολογιών. Στο χώρο αυτόν ο ανταγωνισμός μεταξύ των ελάχιστων μονοπωλίων κατά τομέα μοιάζει να είμαι ένας αγώνας ζωής και θανάτου. Εκεί ο αριθμός των εταιρειών που κυριαρχούν σε κάθε κλάδο είναι εντυπωσιακά μικρός. Στους παραδοσιακούς κλάδους υπάρχουν συνήθως τέσσερις με έξι μεγάλοι παίκτες για κάθε αγορά: Οι τέσσερις μεγάλες λογιστικές εταιρείες, οι τέσσερις με πέντε κοινοπραξίες υπεραγορών, οι τέσσερις μεγάλοι κατασκευαστές κινητήρων αεριώθησης. Στον κλάδο όμως των τεχνολογιών πληροφοριών και επικοινωνιών οι εταιρείες πρέπει να κυριαρχούν ολοκληρωτικά.[1] Στη διαδικτυακή αναζήτηση και τα λειτουργικά συστήματα κινητών τηλεφώνων αυτή την εικόνα παρουσιάζει ο ανταγωνισμός μεταξύ της Google και της Apple. Αντιστοίχως στη μουσική η iTunes, παρομοίως το FaceBook, το Twitter κ.λπ.

Η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών αυξάνει δραστικά την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου. Η βιομηχανία το 2007 χρησιμοποιούσε έξι φορές περισσότερο εξοπλισμό, υπολογιστές και λογισμικό από αυτόν που χρησιμοποιούσε πριν είκοσι χρόνια, ενώ είχε διπλασιαστεί το κεφάλαιο που χρησιμοποιούσε ανά ώρα απασχόλησης εργασίας.[2] Το αυξημένο οικονομικό κόστος των τεχνολογιών εμπόδιζε και ακόμη εμποδίζει πλήθος επιχειρήσεων κυρίως μικρών και μεσαίων να προχωρήσουν σε τεχνολογικούς εκσυγχρονισμούς. Τελευταία το κόστος αυτό μειώνεται, γίνεται φθηνότερη η εγκατάσταση τους και θα επιταχυνθεί η χρήση τους. Φυσικά ο έντονος ανταγωνισμός θα οδηγήσει στην εισαγωγή όλο και πιο εξελιγμένων τεχνολογιών που θα είναι πιο ακριβές, θα αυξάνει την οργανική σύνθεση κεφαλαίου και συνολικά θα εξελίσσεται σε βάρος της απασχόλησης. Επιπλέον η εισαγωγή νέων τεχνολογιών δημιουργεί την ανάγκη για πλήθος άλλων επενδύσεων σε συστήματα οργάνωσης της επιχείρησης, εκπαίδευσης και κατάρτισης του προσωπικού κ.λπ. Κάθε δολάριο κεφαλαιουχικού εξοπλισμού σε υπολογιστές συχνά ήταν ο καταλύτης για περισσότερα από 10 $ συμπληρωματικές επενδύσεις σε «οργανωσιακό κεφαλαίο» σε επενδύσεις για τον ανασχεδιασμό της εκπαίδευσης, των προσλήψεων και των επιχειρησιακών διαδικασιών… Η αναδιοργάνωση συχνά καταργεί πολλές εργασίες ρουτίνας… αφήνοντας πίσω της ένα υπολειμματικό σύνολο εργασιών που απαιτούν σχετικά περισσότερη κρίση, δεξιότητες και κατάρτιση. Οι εταιρείες με τις μεγαλύτερες επενδύσεις στην πληροφορική κάνουν συνήθως και τις μεγαλύτερες οργανωτικές αλλαγές.[3]

Το στοιχείο αυτό, της μείωσης του μεταβλητού κεφαλαίου σε σχέση με το σταθερό έχει μεγάλη σημασία. Το κεφάλαιο που καταναλώνεται κατά την παραγωγή απαρτίζεται από το μεταβλητό τμήμα του (μ), δηλαδή τα έξοδα για την πληρωμή της εργατικής δύναμης και από το σταθερό κεφάλαιο(σ), τα έξοδα για την απόσβεση των μηχανών και μηχανημάτων και των κάθε είδους πρώτων υλών και βοηθητικών υλών. Το συνολικό κεφάλαιο που καταναλώνεται μπορούμε να το εκφράσουμε ως Κ=σ+μ, οπότε το ποσοστό κέρδους του επιχειρηματία κ΄=υ/Κ, το κλάσμα δηλαδή της υπεραξίας προς το συνολικό κεφάλαιο. Από τη στιγμή που το συνολικό κεφάλαιο αυξάνεται κυρίως λόγω της αύξησης του σταθερού κεφαλαίου, αυξάνεται δηλαδή ο παρανομαστής του κλάσματος το ποσοστό κέρδους σταθερά μειώνεται.

Με βάση το νόμο του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων συντελείται μια σχετική μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου σε σχέση με το σταθερό και επομένως και με το συνολικό κεφάλαιο που διατίθεται. Αυτό σημαίνει ότι η ίδια εργατική δύναμη στον ίδιο χρόνο εργασίας καταναλώνει διαρκώς όλο και περισσότερο σταθερό κεφάλαιο, μηχανές, πρώτες και βοηθητικές ύλες. Αυτή η τάση μείωσης του μεταβλητού κεφαλαίου σε σχέση με το σταθερό είναι ταυτόσημη με την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου και είναι επίσης έκφραση της αύξησης της παραγωγικής δύναμης της εργασίας που εκδηλώνεται χάρις στην αυξανόμενη χρήση μηχανών και παγίου κεφαλαίου, που δίνει τη δυνατότητα επεξεργασίας περισσοτέρων πρώτων υλών από τον ίδιο αριθμό εργατών στον ίδιο χρόνο. Με την προοδεύουσα σχετική μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου έναντι του σταθερού, η κεφαλαιοκρατική παραγωγή δημιουργεί μια αυξανόμενη υψηλότερη οργανική σύνθεση του συνολικού κεφαλαίου, άμεση συνέπεια της οποίας είναι, το ποσοστό της υπεραξίας να εκφράζεται με ένα σταθερά μειωμένο γενικό ποσοστό κέρδους με αμετάβλητο, ακόμα και με ανερχόμενο το βαθμό εκμετάλλευσης της εργασίας. Η αυξανόμενη τάση του γενικού ποσοστού κέρδους να πέφτει αποτελεί απλώς μια έκφραση που προσιδιάζει στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, της συνεχιζόμενης ανάπτυξης της κοινωνικής, παραγωγικής δύναμης της εργασίας[4], σημειώνει ο Μαρξ.

Η πτώση του ποσοστού κέρδους εκφράζει την φθίνουσα σχέση της υπεραξίας προς το συνολικό κεφάλαιο που καταβλήθηκε. Αν ληφθεί υπόψη η τεράστια αύξηση της μάζας του πάγιου κεφαλαίου που απασχολείται στην παραγωγή έπρεπε η πτώση του ποσοστού κέρδους να ήταν μεγαλύτερη ή γρηγορότερη. Αυτό όμως δεν συμβαίνει και ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο ο Μαρξ κάνει λόγο για τάση του ποσοστού κέρδους να πέφτει και όχι για μια γραμμική εξέλιξη, σε κάθε αύξηση δηλαδή του σταθερού κεφαλαίου αντίστοιχα να μειώνεται το ποσοστό κέρδους και ο λόγος είναι ότι επενεργούν παράγοντες οι οποίοι δρουν ανασταλτικά στην επίδραση του γενικού νόμου, παράγοντες που αίρουν, αναστέλλουν σε ορισμένες φάσεις την αποτελεσματικότητα του. Τέτοιοι παράγοντες είναι: Η άνοδος του βαθμού εκμετάλλευσης της εργασίας, η συμπίεση του μισθού της εργασίας κάτω από την αξία της εργατικής δύναμης, το γεγονός ότι τα στοιχεία του σταθερού κεφαλαίου γίνονται φθηνότερα, ο σχετικός υπερπληθυσμός και το εξωτερικό εμπόριο.

Οι επιπτώσεις από τη λειτουργία του νόμου αυτού είναι μεγάλες, μια και το ποσοστό απόδοσης του κεφαλαίου, το ποσοστό κέρδους αποτελεί το κίνητρο της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής και η πτώση του επιβραδύνει το σχηματισμό αυτοτελών κεφαλαίων, απειλείται εξ αυτού του λόγου η ανάπτυξη της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, ενέχεται σοβαρά στην υπερπαραγωγή, στην κερδοσκοπία και τις κρίσεις. Το κεφάλαιο υποσκάπτοντας την εργασία υποσκάπτει τον ίδιο τον παράγοντα που δίνει το κέρδος, αφού η εργασία μόνο παράγει υπεραξία και κέρδος και όχι το σταθερό κεφάλαιο, το οποίο συμμετέχει στην αξία που δημιουργείται μόνο κατά το ποσοστό της απόσβεσης του. Ακριβώς αυτός είναι ο λόγος που εντός του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής είναι εντελώς αδύνατη η πλήρης αυτοματοποίηση της παραγωγής. Το κεφάλαιο είναι αναγκασμένο για να αποσπά υπεραξία να διατηρεί δίπλα στα πλήρως αυτοματοποιημένα τμήματα της παραγωγής εκτεταμένη ανθρώπινη εργασία για να μπορεί να επιβιώσει. Αυτής ακριβώς της τάσης γινόμαστε μάρτυρες στις ημέρες μας με τη διατήρηση εκτεταμένης εργατικής απασχόλησης που υφίσταται αυξημένη εκμετάλλευση, ελαστικά ωράρια, παράταση της εργάσιμης μέρας, εντατικοποίηση της εργασίας με παράλληλη συμπίεση των μισθών σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Το αληθινό όριο της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής είναι το ίδιο το κεφάλαιο, είναι το γεγονός ότι το κεφάλαιο και η αυτοαξιοποίηση του εμφανίζονται σαν αφετηρία και τέρμα, σαν κίνητρο και σκοπός της παραγωγής, ότι η παραγωγή είναι μόνο παραγωγή για το κεφάλαιο και όχι αντίστροφα, ότι δηλαδή τα μέσα παραγωγής είναι απλά μέσα για μια διαρκώς διευρυνόμενη διαμόρφωση του προτσές της ζωής για την κοινωνία των παραγωγών… Το μέσο- απεριόριστη ανάπτυξη των κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων της εργασίας- έρχεται σε διαρκή σύγκρουση με τον περιορισμένο σκοπό της αξιοποίησης του υπάρχοντος κεφαλαίου. Αν λοιπόν κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής είναι ένα μέσο ιστορικής σημασίας για την ανάπτυξη της υλικής παραγωγικής δύναμης και για τη δημιουργία της αντίστοιχης σε αυτήν παγκόσμιας αγοράς, αποτελεί ταυτόχρονα τη μόνιμη αντίφαση ανάμεσα σε αυτό το ιστορικό του καθήκον και στις αντίστοιχες του κοινωνικές σχέσεις παραγωγής[5]… Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνικής εργασίας είναι το ιστορικό καθήκον και η δικαίωση του κεφαλαίου. Ακριβώς έτσι δημιουργεί χωρίς να το συνειδητοποιεί, τους υλικούς όρους μιας ανώτερης μορφής παραγωγής. Το ποσοστό του κέρδους, το κεντρί της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής και ταυτόχρονα όρος και κίνητρο της συσσώρευσης, απειλείται από την ανάπτυξη της ίδιας της παραγωγής.[6]

Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων του νόμου της τάσης του ποσοστού κέρδους να πέφτει γίνεται φανερό ότι ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής δεν είναι ένας απόλυτος τρόπος παραγωγής, αλλά ένα παροδικό ιστορικό φαινόμενο που αντιστοιχεί σε μια ορισμένη χρονικά εποχή και σε ένα αντίστοιχο επίπεδο ανάπτυξης των υλικών όρων της παραγωγής.

Η μείωση του χρόνου εργασίας χωρίς να μειωθούν οι αποδοχές, αντίθετα να δοθούν αυξήσεις, είναι καθ’ όλα δυνατή σήμερα με το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Υπάρχουν μελέτες που υποστηρίζουν ότι με τέσσερις ώρες εργασίας παγκόσμια μπορεί το σύνολο του πληθυσμού του πλανήτη να ζήσει ικανοποιητικά και να έχει όσα και χρειάζεται για να ζήσει αξιοπρεπώς. Επιπλέον η μείωση του χρόνου εργασίας με παράλληλη εξασφάλιση ικανοποιητικών όρων ζωής θα δώσει τη δυνατότητα καλύτερης αξιοποίησης του αυξημένου ελεύθερου χρόνου. Το αίτημα της μείωσης του χρόνου εργασίας, αν υποστηριχτεί με ένα ολοκληρωμένο τρόπο μπορεί να λειτουργήσει ανατρεπτικά, να αποδειχθεί το αίτημα- κρίκος που θα δώσει ώθηση στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, κάτι παρόμοιο με το αίτημα για το οκτάωρο. Επιπλέον μπορεί να δώσει ώθηση στις αναζητήσεις ευρύτερων εργατικών και λαϊκών στωμάτων, μια σύνδεση του σήμερα με την αναγκαιότητα του σοσιαλισμού. Ο μεγάλος άγγλος φυσικός Στήβεν Χόκινγκ που έφυγε πριν λίγο καιρό από τη ζωή είχε πει: Αν οι μηχανές παράγουν όλα όσα χρειαζόμαστε, το αποτέλεσμα εξαρτάται από το πώς αυτά θα διανέμονται. Ο καθένας μπορεί να απολαύσει μια πολυτελή ζωή, αν η ευμάρεια που παράγεται από τις μηχανές μοιράζεται. Από την άλλη, οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να καταλήξουν άθλια φτωχοί αν οι ιδιοκτήτες των μηχανών συνεχίσουν το λόμπι κατά της αναδιανομής του πλούτου. Μέχρι τώρα η τάση δείχνει προς τη δεύτερη εκδοχή, με την τεχνολογία να οδηγεί σε ολοένα και αυξανόμενη ανισότητα.

Προκύπτει ένα επιπλέον ερώτημα. Η εισαγωγή των τεχνολογιών πώς επιδρά στο ρυθμό ανάπτυξης των διαφόρων χωρών, ακόμη και διαφορετικών περιοχών εντός της ίδιας χώρας; Θα οδηγήσει στη σύγκλιση των οικονομιών, θα επωφεληθούν από τις τεχνολογίες οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες για να αυξήσουν τους ρυθμούς ανάπτυξής τους ή η ψαλίδα θα μεγαλώσει; Οι απαντήσεις που δίνονται είναι διαφορετικές, ή μάλλον οι προβλέψεις στη βάση συγκεκριμένων αναλύσεων και στοιχείων και κατά βάση είναι δύο. Η πρώτη υποστηρίζει ότι η ανισομετρία θα αυξηθεί, το χάσμα θα μεγαλώσει και η άλλη ότι υπό προϋποθέσεις μπορούν να επωφεληθούν όλες οι χώρες.

Στο ερώτημα Τι μπορούμε να κάνουμε για να δημιουργήσουμε τη δική μας Σίλικον Βάλεϊ, η απάντηση είναι: Δεν μπορείτε. Είναι πάρα πολύ αργά. Η Σίλικον Βάλεϊ έχει ένα προβάδισμα δεκαετιών σε ότι αφορά τη δημιουργία τέλειου περιβάλλοντος για τη σύσταση επιχειρήσεων του διαδικτύου. Αυτό που μπορείτε, ωστόσο, να κάνετε είναι να προετοιμάσετε τις κοινότητες σας προκειμένου να είναι ανταγωνιστικές και να επιτύχουν σε εκείνα τα πεδία που θα προκύψουν στο μέλλον[7].

Τι έχει η Σίλικον Βάλεϊ που την κάνει ασυναγώνιστη; Κατά τον A. Ross έχει βαθιά γνώση του πεδίου, δηλαδή βαθιά γνώση σε έναν μόνο τομέα, το διαδίκτυο, βαθιά εξειδίκευση σ’ αυτό τον τομέα, συγκεντρωμένες πολύ μεγάλες επιστημονικές δυνατότητες, διαθέτει την αναγκαία κουλτούρα και την αναγκαία αγορά εργασίας, είναι συνδεδεμένη με μεγάλες επιχειρήσεις που εγκαθίστανται στην περιοχή. Το αντίστοιχο συμβαίνει σε άλλους τομείς, π.χ. η γονιδιωματική που αναπτύσσεται στην Κίνα και σε περιοχές των Ηνωμένων Πολιτειών γύρω από μεγάλα πανεπιστήμια που έχουν παράδοση και μεγάλες δυνατότητες στον τομέα του το καθένα. Στις περιοχές αυτές συγκεντρώνονται οι κορυφαίοι επιστήμονες από όλο τον κόσμο που ζουν και εργάζονται εκεί, συγκεντρώνονται οι επενδύσεις και οι επιχειρηματικές εν γένει δραστηριότητες. Λίγες χώρες και περιοχές των χωρών αυτών διαθέτουν αυτές τις δυνατότητες, πλην της γονιδιωματικής που ήδη αναφέραμε, στον κυβερνοχώρο η έρευνα και οι δραστηριότητες συγκεντρώνονται στην Ουάσιγκτον, το Τελ Αβίβ, τη Μόσχα και το Λονδίνο, στη ρομποτική συγκεντρώνονται σε χώρες με ανεπτυγμένη μεταποίηση κυρίως στην Ιαπωνία, τη Γερμανία, τη νότια Κορέα κ.λπ.

Πολλές επιχειρήσεις αξιοποιώντας τις δυνατότητες τους στον τομέα του διαδικτύου εγκαθίστανται στην Σίλικον Βάλεϊ χωρίς το αντικείμενο δραστηριότητάς τους να σχετίζεται με το διαδίκτυο. Κλασικό παράδειγμα είναι η Uber που δραστηριοποιείται στις μεταφορές και ιδιαίτερα στα ταξί και εκμεταλλεύεται εταιρίες και χιλιάδες οδηγούς ταξί σε όλο τον κόσμο μεταφέροντας μεγάλο μέρος του πλούτου που παράγουν οι οδηγοί ταξί στις Ηνωμένες πολιτείες. Με σημαντική δόση υπερβολής υποστηρίζεται ότι η παγκόσμια περιφερειακή ανισότητα θα φθάσει σε επίπεδα που δεν έχουμε ξαναδεί, αν εξαιρέσουμε ίσως τη συγκριτική ισχύ της Ρώμης έναντι του υπόλοιπου αρχαίου κόσμου[8].

Επιπλέον, πολλά πολυεθνικά μεγαθήρια κυρίως αμερικανικά εισέρχονται σε τομείς πολύ πέραν των μέχρι σήμερα δραστηριοτήτων τους Π.χ. η Google αναπτύσσει δραστηριότητα στον τομέα των αυτοκινήτων, κυρίως στα αυτοκίνητα χωρίς οδηγό, καθώς επίσης στον τομέα της αγροκαλλιέργειας όπου ανέπτυξε τη farm2050, μια σύμπραξη εντελώς ανόμοιων εταίρων που εκτός της Google συμμετέχουν η DuPont και η 3D Robotics που φιλοδοξεί να συνδυάσει την επιστήμη των δεδομένων με τη ρομποτική προκειμένου να επιφέρει βελτιώσεις στην αγροκαλλιέργεια και αυτό ισχύει και για άλλες πολυεθνικές κυρίως των επικοινωνιών και του διαδικτύου[9].

Σε όλα αυτά τα δεδομένα στηρίζεται η άποψη ότι η ανισομετρία θα μεγαλώσει πολύ, ότι το παγκόσμιο εισόδημα θα συγκεντρώνεται στις Ηνωμένες πολιτείες και κυρίως στηνΣίλικον Βάλεϊ και ορισμένα ακόμη μέρη και στον υπόλοιπο κόσμο θα επικρατήσει ένας μέσος όρος σε σημαντικά πιο χαμηλό επίπεδο.

Αναπτύσσεται επίσης και η αντίθετη άποψη που υποστηρίζει ότι αντί το διαδίκτυο και τα μεγάλα σύνολα δεδομένων να απορροφήσουν και να υποσκελίσουν άλλους κλάδους, θα λειτουργήσουν ως ένα γενικό εργαλείο που κάθε υφιστάμενη βιομηχανία μπορεί να χρησιμοποιήσει για να τονώσει την ανάπτυξη. Το σκεπτικό είναι πως η χρήση των δεδομένων θα γίνει ευρεία και κλιμακούμενη, έτσι ώστε η γνώση του πεδίου να μην αποτελεί τόσο σημαντικό εμπόδιο εισόδου όσο σε άλλες βιομηχανίες του μέλλοντος, όπως η γονιδιωματική ή η ρομποτική[10].

Νομίζουμε ότι και οι δύο αυτές θέσεις έχουν μια τάση υπερβολής μεγαλύτερη ή μικρότερη. Δεν πρόκειται προφανώς η Σίλικον Βάλεϊ να απορροφήσει ολόκληρη τη βιομηχανία και να συγκεντρώσει όλο τον πλούτο, θα διατηρηθεί βιομηχανία σε πολλές χώρες και θα αξιοποιήσει τις νέες τεχνολογίες, οι χώρες όμως και οι περιοχές που έχουν αναπτύξει την επιστήμη και τις τεχνολογίες και την αντίστοιχη παραγωγή προφανώς έχουν ένα πολύ σημαντικό πλεονέκτημα και αυτό θα εκφραστεί. Η ανισόμετρη ανάπτυξη θα ενταθεί, θα πολωθούν ιδιαίτερα οι ρυθμοί ανάπτυξης προς όφελος των αναπτυγμένων μεγάλων οικονομικών δυνάμεων που έχουν αναπτύξει την επιστήμη και τις αντίστοιχες τεχνολογίες και διαθέτουν επάρκεια πόρων ή μπορούν να προσελκύσουν. Αντιστοίχως και μεταξύ των περιοχών μιας χώρας, ιδιαίτερα εντός των μεγαλύτερων χωρών. Με δύο λόγια, το συμπέρασμα είναι ότι τα επόμενα χρόνια η ανισόμετρη ανάπτυξη θα μεγαλώσει πολύ και οι αντιθέσεις θα λάβουν εκρηκτικό χαρακτήρα.

 


[1] Πωλ Μέϊσον Μετακαπιταλισμός σ 214

[2] Jeremy Rifkin Η κοινωνία του μηδενικού   οριακού κόστους σ. 234

[3] Erik BrynjolfssonAndrew McAfee, όπως προηγουμένως σ 230

[4] Καρλ Μαρξ το Κεφάλαιο   τ. 3 σ. 269

[5] Καρλ Μαρξ το Κεφάλαιο   τ. 3 σ. 316

[6] Στο ίδιο σ. 328

[7] Στο προαναφερθέν βιβλίο του Α Ross σ. 314

[8] Στο ίδιο σ. 320

[9] Στο ίδιο σ. 322

[10] Στο ίδιο σ. 323

Facebook
Twitter
Telegram
WhatsApp
Email
Ηλεκτρονική Βιβλιοθήκη
Εργατικός Αγώνας