Εργατικός Αγώνας

Η επανεφεύρεση του εαυτού και τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης

Του Στέλιου Στυλιανού.

Η ανάγκη για κοινωνικοποίηση είναι έμφυτη στους ανθρώπους. «Φύσει πολιτικὸν ζώον», διαφορετικό από τα «θηρία» και τους «θεούς», χαρακτήριζε το γένος μας ο Αριστοτέλης από τον 4ο αιώνα πΧ. Οι άνθρωποι λειτουργούν επικοινωνιακά, επιζητούν την επαφή, την αναγνώριση, την επιβεβαίωση, την αίσθηση του ανήκειν. Οι νέες τεχνολογίες και ιδιαίτερα τα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ), παρουσιάζονται ως μια ακόμα έκφανση της πραγματικότητας. Μετά το εργασιακό περιβάλλον, τις οικογενειακές σχέσεις και τον προσωπικό χρόνο, στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου εισέρχεται πλέον ένας τέταρτος χώρος επικοινωνίας και δράσης: ο εικονικός.

Έρευνες κοινής γνώμης, όπως αυτή της ελληνικής aboutpeople που δημοσιεύθηκε το 2017, καταδεικνύουν πως παρατηρούνται αποκλίσεις ανάμεσα στη συμπεριφορά των χρηστών εντός και εκτός δικτύου. Το σημείωμα που ακολουθεί προσεγγίζονται ζητήματα που άπτονται της κουλτούρας που υιοθετούν οι χρήστες των κυρίαρχων ΜΚΔ, ενώ επιχειρείται στη συνέχεια μια ανάλυση για τα αίτια και τις επιπτώσεις του φαινομένου της διττής αυτής συμπεριφοράς. Στο καταληκτικό σχόλιο, γίνεται μια αναφορά στις πολιτικοοικονομικές προεκτάσεις των μεγάλων εταιριών πληροφορικής, καθώς και σε μια διαφορετική κουλτούρα χρήσης η οποία θα προστατεύει πιο αποτελεσματικά το συλλογικό συμφέρον και τη Δημοκρατία.

Η κουλτούρα των νέων Μέσων

Η δύναμη που προσφέρουν στους ανθρώπους τα σύγχρονα Μέσα, είναι ανεπανάληπτη ιστορικά. Στα ΜΚΔ, οι χρήστες μπορούν να μεταδώσουν άμεσα το μήνυμα, την άποψη και τις επιθυμίες τους σε ένα ευρύτερο κοινό και δυνητικά παντού στον κόσμο. Τόσο σε επαγγελματικό και κοινωνικό, όσο και σε προσωπικό επίπεδο, οι δυνατότητες που παρέχονται είναι αδιαμφισβήτητες. Η έλξη που προκαλούν στην κοινωνία και η επακόλουθη «μετανάστευση» στις διαδικτυακές πλατφόρμες, οφείλουν παρόλα αυτά να εξετάζονται κριτικά και όχι με όρους αποκάλυψης.

Ο Zygmunt Bauman για παράδειγμα, ο θεωρητικός που εισήγαγε από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 την έννοια της «ρευστής νεωτερικότητας», δεν δείχνει να συμμερίζεται τις αισιόδοξες προβλέψεις για τις ιδιότητες των εικονικών κοινωνικών δικτύων. Οι περισσότεροι, υποστηρίζει, δεν χρησιμοποιούν τα νέα Μέσα για να προεκτείνουν τους ορίζοντές τους, αλλά για να καταφύγουν σε μια «ζώνη ασφαλείας» από όπου προσλαμβάνουν αντανακλάσεις του εαυτού τους[1]. Πολλοί ερευνητές συμφωνούν πως οι χρήστες των νέων Μέσων παρουσιάζουν κάποιες κοινές ψυχοσωματικές τάσεις. Αντλούν ευχαρίστηση από την πλοήγηση και τη διαδράση στα δίκτυα, προσαρμόζοντας τις σκέψεις και τη συμπεριφορά τους έτσι ώστε να φτάσουν σε μια ιδανική ψυχολογική κατάσταση.

Αυτή την «παγίδα» των ΜΚΔ υποδεικνύει ο Bauman, κάνοντας λόγο για «υποκατάστατα» που δεν αποτελούν κοινωνικές δομές αλλά προσομοιώσεις τους. Οι πολίτες ανήκουν σε πραγματικές κοινότητες αλλά την ίδια στιγμή και διαμέσου των νέων τεχνολογιών, δημιουργούν τους προσωπικούς τους χώρους συνεύρεσης. Σε αυτά τα εξατομικευμένα δίκτυα, ο χρήστης μπαίνει σε διαδικασίες διαχείρισης της εικόνας του, έτσι ώστε να συνάδει με ένα «επιθυμητό εαυτό». Στην προσπάθειά τους να παρουσιάσουν μια διαφορετική προσωπικότητα, πιο ελκυστική από αυτή που καταπιέζεται στην εκτός δικτύου καθημερινότητα, πολλοί χρήστες φαίνεται να επιλέγουν την εικονική από τη «ζωντανή» πραγματικότητα. Η πρώτη είναι κατά τεκμήριο πιο παθητική και τρόπον τινά «ηδονοβλεπτική» και νομαδική, ενώ η δεύτερη απαιτεί μια σαφώς πιο ουσιαστική δέσμευση καθώς και μια σειρά από επίπονες κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες[2].

Επιπλέον, τόσο η διαχείριση περιεχομένου στον κυβερνοχώρο όσο και οι αλγόριθμοι που καθορίζουν τι και με ποια συχνότητα εμφανίζεται στα μαζικά ηλεκτρονικά Μέσα, είναι σχεδιασμένα με τέτοιο τρόπο που να ενισχύουν τη δέσμευση και την ταύτιση του κοινού. Τα νέα Μέσα είναι από τη φύση τους επικεντρωμένα σε διαδικασίες που κρατούν ψηλά το προσωπικό ενδιαφέρον ώστε να χρησιμοποιούνται για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα και για περισσότερους σκοπούς. Κι αυτό, ίσως να μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ελαφρυντικά και προς υπεράσπιση των ανθρώπων που αποφασίζουν να μετατοπίσουν το κέντρο βάρους της παρουσίας και της επικοινωνίας τους, στα ηλεκτρονικά δίκτυα.

Αίτια κι αιτιατά: «Οι τεχνολογίες του εαυτού» και το διαδίκτυο

Ο Michel Foucault ήταν ο πρώτος που έκανε λόγο, πίσω στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και λίγο πριν αποχωρήσει πρόωρα από τα εγκόσμια, για τις «τεχνολογίες του εαυτού». Σύμφωνα με το Foucault, οι άνθρωποι από την αρχαιότητα χρησιμοποιούν νοητικές μεθόδους που αποσκοπούν στον αναστοχασμό και εντέλει στη «μεταμόρφωσή» τους σύμφωνα με επιθυμητά πρότυπα[3]. Ως τέτοιες διαδικασίες μεταξύ άλλων, θεωρήθηκαν από το μεγάλο Γάλλο φιλόσοφο του 20ου αιώνα, η προσχώρηση σε διαφορετική θρησκεία καθώς και ο αναχωρητισμός που απαντάται στη μοναχική και τη στοχαστική παράδοση.

Ο Albert Borgmann, ορμώμενος από τις μελέτες του γύρω από τη φιλοσοφία της τεχνολογίας, διατυπώνει τη δεκαετία του 1990 μια πιο εξιδεικευμένη θεώρηση γύρω από τα ζητήματα που αφορούν τη χρήση των διαδικτυακών περιβαλλόντων, υπογραμμίζοντας τους κοινωνικούς κινδύνους που ελλοχεύουν. Στους εικονικούς αυτούς κόσμους, οι άνθρωποι διασυνδέονται μεταξύ τους στη βάση μιας επιφανειακής κατά κανόνα γνωριμίας, αποφεύγοντας να εκθέσουν την πολυπλοκότητα της προσωπικότητάς τους στους άλλους[4]. Αυτό, σύμφωνα πάντα με τον Borgmann, ενέχει τον κίνδυνο της πλάνης και προκαλεί εντέλει την απογοήτευση των χρηστών.

Από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, ο κλάδος της κοινωνικής ψυχολογίας έχει επιβεβαιώσει τον ιδιαίτερο συμβολισμό και συναισθηματική αξία που αποδίδουν οι άνθρωποι στον κοινωνικό τους ρόλο και υπόσταση[5]. Το διαδίκτυο φαντάζει πλέον ως ένας χώρος όπου μπορούν τα υποκείμενα να επανεφεύρουν κατά κάποιο τρόπο τον εαυτό τους και να τον επαναπροωθήσουν στους υπόλοιπους. Επιπλέον, οι ψυχαναλυτές υπογραμμίζουν εδώ και δεκαετίες, την ανάγκη των ανθρώπων για μια άμεση σχέση με τους άλλους και σε πραγματικό χρόνο. Τα ζητούμενα αυτά πληρούνται από τις διαδικτυακές πλατφόρμες όσο ποτέ προηγουμένως, χωρίς κανένα γεωγραφικό περιορισμό και με ένα υποφερτό οικονομικό αλλά και ψυχολογικό κόστος. Η ψυχοσωματική εξάρτηση μερίδας κόσμου από τα εικονικά δίκτυα και τη «ζωή στο διαδίκτυο» λειτουργεί έτσι αιτιοκρατικά, αφού ικανοποιεί βασικές ανθρώπινες ανάγκες χωρίς να απαιτεί ιδιαίτερη προσπάθεια και επένδυση.        

Η δισυπόστατη συμπεριφορά των χρηστών, είναι μια αρνητική εξέλιξη στην πορεία της ψηφιακής επανάστασης. Αν επικρατήσει εμπειρικά και επιστημονικά αυτή η θεώρηση, ενδεχομένως να κτιστούν ψηλότερα τείχη στην επικοινωνία των ανθρώπων απ’ όσα γκρεμίστηκαν στην εποχή του ίντερνετ. Αντί της αυθεντικής επαφής με κόσμο που μοιράζεται κοινές αξίες και ενδιαφέροντα, όπως διατείνονται πως προσφέρουν τα σύγχρονα Μέσα, πιθανότατα θα εντείνεται η καχυποψία ανάμεσα στους χρήστες και θα αυξάνεται η αμφισβήτηση του ρόλου των μαζικών κοινωνικών δικτύων.

Οι οικονομικές και πολιτικές προεκτάσεις των εμπορικών Μέσων κοινωνικής δικτύωσης

Η κριτική ανάλυση των νέων Μέσων, όπως και όλων των προηγούμενων που συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται παράλληλα και αλληλένδετα, εξετάζει αν αυτά προάγουν μια γνήσια και όχι επίπλαστη ευδαιμονία για τους χρήστες τους[6]. Είναι πραγματική η επαφή και η πληροφόρηση που επιτυγχάνεται στα ΜΚΔ, ή αποτελούν μια ψευδαίσθηση κομμένη και ραμμένη στα μέτρα του καθ’ ενός από μας; Ποιοι ενδυναμώνονται επί πραγματικού εδάφους από τη μαζικότητα της χρήσης των κοινωνικών δικτύων και πόσοι τελικά επωφελούνται από τον όγκο των πληροφοριών που αποθηκεύεται;    

Όσο κι αν ακούγεται ως συνωμοσιολογία, τίποτα στο διαδίκτυο δεν είναι τόσο αθώο όσο φαίνεται. Οι μεγάλες δεξαμενές δεδομένων που αφορούν τη δραστηριότητα, τις συνήθειες και τις προτιμήσεις των χρηστών, γίνονται αντικείμενα δοσοληψιών. Όπως πρόσφατα αποκαλύφθηκε στην περίπτωση της Cambridge Analytica και του Facebook, αλλά και νωρίτερα με τους ισχυρισμούς του Edward Snowden για τις σχέσεις NSA/CIA και Google, η παρουσία και η συμπεριφορά των ανθρώπων στο διαδίκτυο αξιοποιείται πολιτικά και εμπορικά. Το γεγονός της συσσώρευσης τεράστιων κεφαλαίων από τους «γίγαντες της πληροφορικής», όπως φυσικά και η εκτόξευση των δημιουργών και βασικών μετόχων τους στις λίστες με τους πλουσιότερους και σημαντικότερους ανθρώπους στο κόσμο, είναι κάτι περισσότερο από ενδεικτικά.              

Ο πλούτος της κοινωνικής αλληλεπίδρασης στο διαδίκτυο, «θερίζεται» από κατόχους των μέσων παραγωγής και διανομής του υλικού που παράγεται μαζικά και αυθόρμητα. Το ερώτημα που τίθεται για την επιστημονική κοινότητα και τον κόσμο με δημοκρατικές ευαισθησίες, αφορά κυρίως τους εναλλακτικούς τρόπους ηλεκτρονικής κοινωνικής δικτύωσης. Ο εμπορικός και καταναλωτικός χαρακτήρας των Μέσων στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού και των εντεινόμενων ανισοτήτων, δεν επιτρέπει μεγάλη αισιοδοξία για την προστασία του ευρύτερου κοινωνικού συμφέροντος στα υπάρχοντα πλαίσια[7].

Μια νέα κουλτούρα χρήσης, αναμένεται να εδράζεται στην κοινωνική συνείδηση της εκμεταλλευόμενης τάξης που θα αναζητήσει νέα, πιο ελεύθερα και ανιδιοτελή Μέσα επικοινωνίας[8]. Για την υπεράσπιση της Δημοκρατίας, θα χρειαστεί να προκύψουν «πραγματικά κοινωνικά δίκτυα». Τέτοια, που να σέβονται και να θωρακίζουν τους χρήστες απέναντι στον κορπορατισμό και τη συναισθηματική χειραγώγηση που τους επιφυλάσσουν τα κερδοσκοπικά τους υποκατάστατα.

 

Ο Στέλιος Στυλιανού είναι μεταπτυχιακός φοιτητής του τμήματος Επικοινωνίας και Νέας Δημοσιογραφίας του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου.

 


Παραπομπές:

[1] De Querol R. (2016) ‘Zygmunt Bauman: Social Media are a Trap’ El Pais 25/1/2016

[2] Ντε Σερτώ Μ. (2014) ‘Επινοώντας την Καθημερινή Πρακτική’ Εκδόσεις Σμίλη 2014

[3] Norm F. (2017) ‘Confessional Technologies of the Self: from Seneca to social media’ First Monday 22.6

[4] Vallor S. (2015) ‘Social Networking and Ethics’ Stanford Encyclopedia of Philosophy 21/8/2015

[5] Ναυρίδης Κ. (1994) ‘Κλινική κοινωνική ψυχολογία’ Εκδόσεις Παπαζήση 1994

[6] Fuchs C. (2014) ‘Social Media: a critical introduction’ Sage 2014

[7] Curran J. στο Παπαθανασόπουλος Στ. (επιμ.) (2011) ‘Τα μέσα επικοινωνίας στον 21ο αιώνα’ Εκδόσεις Καστανιώτης 2011

[8] Williams R. (1994) ‘Κουλτούρα και Ιστορία’ Εκδόσεις Γνώση 1994

Facebook
Twitter
Telegram
WhatsApp
Email
Ηλεκτρονική Βιβλιοθήκη
Εργατικός Αγώνας