Εργατικός Αγώνας

Η οικονομική κρίση βλάπτει σοβαρά την ψυχική υγεία

Γράφει ο Τάκης Παπακωνσταντινόπουλος.
Πριν δούμε τα αποτελέσματα της κρίσης στην ανθρώπινη προσωπικότητα, ας προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε σε αδρές γραμμές το φαινόμενο της κρίσης.

Όπως είναι φανερό, οι καπιταλιστές εκμεταλλευόμενοι την εργατική δύναμη αποκομίζουν κέρδη, τα οποία όμως δεν τα καταναλώνουν όλα σαν εισόδημα, αλλά ένα μεγάλο μέρος των κερδών το ξαναρίχνουν στην παραγωγή. Κάνουν, δηλαδή, επενδύσεις και αυξάνουν τα κέρδη τους. Αυτό λέγεται “διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου”. Η διευρυμένη αναπαραγωγή του κεφαλαίου δεν είναι μόνιμη, αλλά διακόπτεται περιοδικά και η άνοδος εναλλάσσεται με την πτώση. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται “κυκλική οικονομική κρίση”.
Ποιες είναι όμως οι αιτίες της κρίσης;
Στις επιχειρήσεις στον καπιταλισμό, η παραγωγή γίνεται κοινωνική γιατί τα εμπορεύματα παράγονται με την εργασία πολλών εργατών. Οι ξεχωριστές επιχειρήσεις συνδέονται στενά μεταξύ τους. Για ένα αυτοκίνητο π.χ. τοποθετείται κινητήρας, λάστιχα, τροχοί κλπ από διαφορετικές επιχειρήσεις και η συναρμολόγησή του γίνεται από άλλη επιχείρηση.
Η κάθε επιχείρηση παράγει για τον εαυτό της και για να μεγιστοποιήσει  τα κέρδη της. Παράγει  όλο και περισσότερο, προσδοκώντας να πουληθούν τα εμπορεύματά της. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η κοινωνία θα μπορεί να απορροφά ολόκληρη την παραγωγή.
Η αναρχία στην παραγωγή είναι εμφανής και  δεν μπορεί να υπάρξει αντιστοιχία στην παραγωγή και την απορρόφηση όλης της παραγωγής αφού οι επιχειρηματίες δεν παράγουν για την κάλυψη των αναγκών της κοινωνίας, αλλά μόνο για το κέρδος τους ελπίζοντας ότι όσο περισσότερα εμπορεύματα παράγουν τόσο μεγαλύτερο κέρδος θα έχουν και πιστεύουν ότι θα μπορούν συνέχεια να τα πουλούν.
Όταν δεν μπορούν πια να απορροφηθούν τα εμπορεύματα, τότε διακόπτεται η διευρυμένη παραγωγή αφού η αγορά έχει κορεστεί και μένουν απούλητα εμπορεύματα.
Κλασικό χαρακτηρισμό της παραγωγής στον καπιταλισμό του ελεύθερου συναγωνισμού δίνει ο Ένγκελς: «Κανείς δεν ξέρει πόσο από το προϊόν που αυτός παράγει θα εμφανιστεί στην αγορά, και γενικά σε ποια ποσότητα μπορεί ο καταναλωτής να το βρει στην αγορά. Κανείς δεν ξέρει, αν υπάρχει πραγματική ανάγκη για την παραγωγή του προϊόντος αυτού, αν θα βγάλει τα έξοδα παραγωγής του, και αν γενικά θα πωληθεί το προϊόν του. Στην κοινωνική παραγωγή κυριαρχεί η αναρχία».
Ας  δούμε  ένα  παράδειγμα. Η κρίση, όταν ξέσπασε στις ΗΠΑ, είχε σχέση με τον τομέα κατασκευής κατοικιών. Δηλαδή κατασκευάζονταν συνεχώς κατοικίες, από μονοπώλια του κλάδου, δημιουργήθηκαν  προγράμματα με τράπεζες και δάνεια για να αγοραστούν από τους απλούς εργαζόμενους. Όμως, τα δάνεια δεν μπορούσαν να αποπληρωθούν, επομένως ξεσπιτώθηκε ο κόσμος που χρωστούσε, αλλά και η τράπεζα έχασε το ρευστό χρήμα.  Παράλληλα έμειναν και απούλητα σπίτια, γιατί δεν μπορούσαν να αγοραστούν. Δηλαδή είχαμε  υπερπαραγωγή σπιτιών, που έμειναν ακατοίκητα. Έτσι σταμάτησε η οικοδόμηση κατοικιών.
Η διακοπή της οικοδόμησης έφερε  μείωση της παραγωγής στις επιχειρήσεις τσιμέντου, σιδήρου και άλλων οικοδομικών υλικών.  Η μείωση της παραγωγής σε όλους τους βιομηχανικούς κλάδους που σχετίζονταν άμεσα με την οικοδομή κατοικιών οδήγησε σε  απολύσεις,  και  ταυτόχρονη μείωση μισθών
Πρόκειται λοιπόν για  κρίση παραγωγής και υπερσυσσώρευσης. Τα απούλητα εμπορεύματα είναι κεφάλαιο  υπερσυσσωρευμένο, που δεν μπορεί να λειτουργήσει.
Ακόμα τα κέρδη και υπερκέρδη των μονοπωλίων,  υπάρχουν  σαν  συσσωρευμένο χρήμα, δε  μπορούν όμως να επανεπενδυθούν.
Η κρίση είναι αντικειμενικό γεγονός πέρα και έξω από την θέληση των κεφαλαιοκρατών γιατί η αιτία της σχετίζεται άμεσα με την βασική αντίθεση ανάμεσα στην κοινωνική παραγωγή και στην ατομική ιδιοποίηση από τους κεφαλαιοκράτες των καρπών της παραγωγής .
Στην κρίση υπάρχουν συνέπειες για όλους. Για τον λαό, τις μικρές επιχειρήσεις, ακόμα και για ένα τμήμα του κεφαλαίου. Όμως ο στόχος των οικονομικά ισχυρών είναι να τον φορτώσουν όσο το δυνατό περισσότερο στο λαό και να βγουν οι ίδιοι αλώβητοι. Οι κυβερνήσεις ρίχνουν τα βάρη στο λαό με απολύσεις και με μειώσεις των εργάσιμων ημερών και των μισθών. Ταυτόχρονα καταστρέφονται οι μικρές επιχειρήσεις και ωφελούνται οι μεγάλοι μονοπωλιακοί όμιλοι.
Στην κρίση καταστρέφεται και ένα τμήμα του κεφαλαίου που είναι υπερτιμημένο λόγω του παρασιτισμού και της κερδοσκοπίας και πρέπει να επανέλθει στην πραγματική του αξία.
Αυτές είναι, σε γενικές γραμμές και απλοποιημένες κατά το δυνατόν, οι ερμηνείες για την κρίση και τις αιτίες της .
Όσον αφορά την ιστορία των οικονομικών κρίσεων. Οι οικονομικές κρίσεις άρχισαν να συγκλονίζουν περιοδικά τον καπιταλισμό από το 1825, όταν ξέσπασε η πρώτη οικονομική κρίση υπερπαραγωγής στην Αγγλία, που ήταν τότε η χώρα όπου ο καπιταλισμός είχε αναπτυχθεί νωρίτερα από τις άλλες χώρες.
Παράλληλα με τη διαμόρφωση της διεθνούς αγοράς και της παγκόσμιας οικονομίας, δημιουργούνται οι συνθήκες εμφάνισης και παγκόσμιων οικονομικών κρίσεων. Η πρώτη κρίση αυτού του είδους, που είναι και πολύ καταστροφική, είναι εκείνη του 1857, την οποία ακολουθούν οι κρίσεις του 1866 και του 1873. Η τελευταία σήμανε και το πέρασμα του καπιταλισμού στο μονοπωλιακό του στάδιο, αλλά ήταν και η πιο μεγάλη κρίση του 19ου αιώνα – διήρκεσε πάνω από πέντε χρόνια. Ακολούθησαν οι κρίσεις των 1882, 1890 και 1900.
Με το πέρασμα του καπιταλισμού στο μονοπωλιακό του στάδιο, οι οικονομικές κρίσεις συνεχίζουν να ασκούν αυξανόμενη αρνητική επίδραση στην καπιταλιστική οικονομία, η οποία περιοδικά πλήττεται από τις κρίσεις υπερπαραγωγής το 1907, 1914, 1920, 1929, 1937, 1949.
Από αυτές, ιδιαίτερη θέση στην ιστορία των οικονομικών κρίσεων, κατέχει εκείνη του 1929, η οποία θεωρείται και η πιο μεγάλη μέχρι σήμερα οικονομική κρίση.
Οι συνέπειες  της κρίσης στην ψυχική ισορροπία του ανθρώπου είναι προφανείς και περιλαμβάνουν ένα μεγάλο φάσμα διαταραχών: από το δικαιολογημένο άγχος, την ανασφάλεια και την κατάθλιψη, μέχρι ακραίες καταστάσεις με πλήρη απόγνωση που μπορεί να φτάσει και στην αυτοκτονία.
Βέβαια δεν αντιδρούν όλοι οι άνθρωποι με τον ίδιο τρόπο.
Γενικά κυριαρχεί ένα κλίμα απαισιοδοξίας και έλλειψης προοπτικής για το μέλλον. Όμως, ανάλογα με την ηλικία υπάρχουν διαφοροποιήσεις. Οι πολύ νέοι ζουν με το άγχος ότι δεν θα βρουν δουλειά ή πως αυτή δεν θα σχετίζεται με το αντικείμενο που έχουν σπουδάσει και κοπιάσει ή ότι θα αναγκασθούν να αναζητήσουν την τύχη τους εκτός συνόρων. Η υπερεκμετάλλευση και οι ελαστικές σχέσεις εργασίας επιτείνουν την αβεβαιότητα για το μέλλον.
Οι μέσης ηλικίας  βασανίζονται ψυχολογικά αφού περιορίζονται σε ένα χαμηλότερο επίπεδο ζωής από αυτό πού έχουν συνηθίσει και τιμωρούνται για κάτι που δεν έχουν φταίξει.
Οι ηλικιωμένοι αγωνιούν αν θα πάρουν την σύνταξή τους και αν την πάρουν θα είναι τόσο πενιχρή που δεν θα μπορούν να εκπληρώσουν ούτε τις στοιχειώδεις ανάγκες τους. Η οικονομική στέρηση προστιθέμενη στην ούτως επιβαρυμένη ψυχολογία των ηλικιωμένων δημιουργεί μια κατάσταση μελαγχολική και δείχνει την σκληρότητα του συστήματος απέναντι στους ανθρώπους που πρόσφεραν τόσα και διανύουν τα τελευταία τους χρόνια στην εξαθλίωση.
Σημασία έχει τι εκπροσωπεί το χρήμα για τον καθένα άνθρωπο ξεχωριστά. Η πλειοψηφία των ανθρώπων το έχει σαν μέσο εξυπηρέτησης των προσωπικών του αναγκών. Σε κάποιους όμως είναι ένα μέσο αποδοχής και καταξίωσης στα μάτια των άλλων και μια μείωση των εισοδημάτων βαραίνει σαν προσωπική αποτυχία.
Για άλλους, η απώλεια χρήματος ξυπνά φόβους που ισοδυναμούν, σύμφωνα με το Φρόυντ, με το φόβο της απώλειας ενός κομματιού του εαυτού τους.
Η οικονομική κρίση γενικά εκτός του άγχους, της ανασφάλειας,  προκαλεί συναισθήματα θυμού  γι’ αυτούς που προκάλεσαν αυτή την κατάσταση και φόβο για την επερχόμενη αλλαγή του τρόπου ζωής. Επίσης δημιουργεί διενέξεις στο οικογενειακό και επαγγελματικό περιβάλλον, αρνητικές σκέψεις ποικίλου βαθμού με κυρίαρχη την επερχόμενη καταστροφή και πολλές σωματικές εκδηλώσεις όπως αυπνίες, αδιάκοπη ένταση, καρδιαγγειακά προβλήματα, έλκος, κολίτιδες κ.α
Το συνεχές στρες και η κακή συναισθηματική κατάσταση μέσω των μηχανισμών διάφορων νευροδιαβιβαστών επιδρά στον εγκέφαλο και του δημιουργεί δυσκολίες στην συγκέντρωση, στην μνήμη και την προσοχή. Η ακραία περίπτωση της απόγνωσης είναι η αυτοκτονία. Κατά τους υπολογισμούς,  πάνω από 500 άτομα το χρόνο αυτοκτονούν από την έναρξη της κρίσης.
Όσο και αν η αυτοκτονικότητα συνδέεται με την προσωπικότητα και την ψυχική κατάσταση του αυτόχειρα, όμως η  κοινωνική αναταραχή που φέρνει η απότομη φτώχεια, το σοκ και η απόγνωση αυξάνουν τα ποσοστά των αυτοκτονιών με υπεροχή των ανδρών  και αφορούν πολλές  περιπτώσεις ανθρώπων που δεν έπασχαν από κάποια ψυχιατρική διαταραχή που ο αυτοκτονικός ιδεασμός να αποτελούσε σύμπτωμα της νόσου τους.
Η πτώση του βιοτικού επιπέδου και η κρίση της οικονομίας  επέφερε και διαταραχές στις ανθρώπινες σχέσεις. Η σκληρότητα, η έλλειψη ανθρωπιάς, η ασυνέπεια βρίσκουν πρόσφορο έδαφος.
Και με ποιο τρόπο μπορεί ο άνθρωπος να αντιμετωπίσει αυτό το ψυχολογικό μαρτύριο; Πάντως όχι θεωρώντας τον εαυτό του ψυχικά ασθενή που θα αναζητεί ειδικές θεραπείες αν και σε ορισμένες περιπτώσεις κάποια υποστηρικτική αγωγή μπορεί να βοηθήσει. Ούτε βέβαια η χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών, όπου κάποιοι καταφεύγουν σαν έσχατο μέσο διαφυγής από την πραγματικότητα, είναι λύση.
Αντίθετα, κάθε άνθρωπος πρέπει να αντισταθεί στην παθητικότητα, την απόγνωση, την αίσθηση ματαιότητας και ανικανότητας. Να προσπαθήσει μέσα από τις δυσκολίες να μην γκρεμιστεί σαν προσωπικότητα. Να βρει την δύναμη  να αντισταθεί και να πιστέψει ότι, όσο και αν θέλουν να του καλλιεργήσουν την μοιρολατρία, μπορεί η κατάσταση αυτή  να  ανατραπεί. Η απελπισία  σε αυτό το περιβάλλον είναι σε ένα βαθμό δικαιολογημένη, αλλά ο τρόπος  αντίδρασης εξαρτάται και από τις πεποιθήσεις του κάθε ατόμου. Οι άνθρωποι που αγωνίζονται για την ανατροπή αυτής της κατάστασης δεν επιτρέπουν εύκολα να τους παρασύρουν τα αρνητικά  συναισθήματα και να καταρρεύσουν ψυχολογικά.

 

Ο Τάκης Παπακωνσταντινόπουλος είναι νευρολόγος.

Facebook
Twitter
Telegram
WhatsApp
Email
Ηλεκτρονική Βιβλιοθήκη
Εργατικός Αγώνας