Εργατικός Αγώνας

Γυάρος, το θανατονήσι…

Πολύ – πολύ μας χωρίσανε, πολύ μας αλλάξανε τα μάτια

για να μην τους γλέπουμε,

μεγάλους φόβους βάλαν πίσω, μπρος κι ανάμεσα,

αλλάξανε και τον αγέρα για να μην τους εύρει μήδε η

στόχασή μας αγεροπερπάτητη,

αλλάξανε και τον αγέρα για να μην μπορούμε ν’ ανασάνουμε.

Μια μυρουδιά από σάπια σίδερα στον αέρα.

Είναι απ’ τις άγκυρες των παλιών καραβιώνε που βουλιάξανε.

Είναι απ’ τις αλυσίδες που φόρεσαν στα ποδάρια και στα

χέρια των αντρείων.

Δεν είναι τούτη η μυρουδιά της πατρίδας μας (…)

Μόνο, καμμιά βολά, τη νύχτα, νιώθουμε να σμίγουνε ξανά

τα δόντια,

να σφίγγουν και να τρίζουν, και σ’ αυτό το τρίξιμο

σάμπως να σμίγει ο κόσμος πάλι.

Είναι η αδικία που σμίγει ώρα την ώρα τους αδικημένους –

Είναι το δίκιο μας που σμίγει σε γροθιά τα δάχτυλά μας

τα σπασμένα-.

(Γ. Ρίτσος, «Μαντατοφόρες», Γυάρος, Σάμος, 1967 – 1969)

* * *

«Τάφος των ζωντανών», «θανατονήσι» και «διαβολονήσι» είναι μερικές από τις προσωνυμίες της Γυάρου. Ένα ξερονήσι, 9 μίλια ανατολικά της Σύρου, που από την αρχαιότητα κιόλας χρησιμοποιήθηκε ως κάτεργο – τόπος εξόντωσης.

Στη σύγχρονη Ιστορία, η Γυάρος αποφασίζεται να λειτουργήσει ως τόπος φυλάκισης το 1947 και ενώ είναι σε εξέλιξη η ένοπλη σύγκρουση του ΔΣΕ. Δεν υπάρχει κανένας στεγασμένος χώρος. Η διαμόρφωση της Γυάρου ως τόπου φυλάκισης γίνεται σταδιακά, μέσα από καταναγκαστικά έργα και φριχτά βασανιστήρια των κρατουμένων. Οι πρώτοι φτάνουν στο τέλος Απρίλη του 1947.

Την πρώτη εικόνα του νησιού για τις τοποθεσίες των όρμων, αλλά και για τους φριχτούς βασανισμούς, την δίνουν οι ίδιοι οι κρατούμενοι, καταγράφοντας μυστικά όσα ζουν στο θανατονήσι από το 1947 έως το 1950. Υπεύθυνοι για τη συγκέντρωση αυτού του υλικού και την ταξινόμησή του ήταν οι Παρασκευάς Φουντουραδάκης και Πάνος Μιχαηλίδης. Τα σχέδια τα έκαναν οι ζωγράφοι Ασαντούρ Μπαχαριάν και Μιχάλης Κρύσαλης.

Τα χειρόγραφα έβγαλε από τη Γυάρο ο Κώστας Μαραγκουδάκης, κρυμμένα στον διπλό πάτο μιας βαλίτσας. Το υλικό κυκλοφόρησε το 1952 σε έκδοση με τίτλο «ΓΙΟΥΡΑ – Ματωμένη Βίβλος», από το εκδοτικό του ΚΚΕ «Νέα Ελλάδα».

Αξιοποιώντας υλικό από την παραπάνω έκδοση, επιχειρούμε ένα μικρό «οδοιπορικό» στους 5 όρμους.

Ο 1ος όρμος, η συκιά, το ηλιακό πειθαρχείο και το νεκροταφείο

Ο 1ος όρμος ήταν ο όρμος – «πρωτεύουσα», που έφτασε να έχει στις σκηνές του έως 5.500 άτομα. Ανάμεσα σε δύο χαράδρες χτίστηκε το στρατόπεδο.

Η δεξιά χαράδρα είναι ακόμα «στοιχειωμένη» από τα συστηματικά και μελετημένα βασανιστήρια, από τον πόνο, το αίμα, αλλά και την αντοχή των κρατουμένων. Εκεί βρίσκεται, ακόμα, η συκιά, όπου «κρεμούσαν τους κρατούμενους από τους αγκώνες, νύχτες ολόκληρες, και το πρωί δερνόταν εκεί πάνω το παραλυμένο κορμί, μέχρι που παρέλυε. Τότε φώναζαν το γιατρό». Εκεί ήταν και το «ηλιακό πειθαρχείο» ή «Ελ Ντάμπα», ένα συρμάτινο κλουβί, όπου o κρατούμενος κλεινόταν εκτεθειμένος στις καιρικές συνθήκες και στους ξυλοδαρμούς. Εκεί και το νεκροταφείο των κρατουμένων…

Όμως, η οργάνωση, η αλληλεγγύη και η πίστη στα ιδανικά του αγώνα νίκησαν την κρατική βία και τρομοκρατία. Είναι χαρακτηριστικές οι μικρές, αλλά τόσο ουσιώδεις πράξεις αντίστασης που «άνθισαν» εκείνα τα χρόνια.

Στις 6 Δεκέμβρη του ’48, οι κρατούμενοι άρχισαν να εύχονται στους Νικολήδες. Και οι ευχές δεν αφορούσαν μόνο τους παρόντες, αλλά και τον τότε ΓΓ του Κόμματος, Νίκο Ζαχαριάδη. Έτσι, η ευχή «να ζήσουν όσοι γιορτάζουν σήμερα» γινόταν ξέσπασμα ανάτασης από σκηνή σε σκηνή. Η κηδεία του κρατούμενου Κώστα Συρινιώτη μετατράπηκε σε διαδήλωση το 1950. Περνώντας η νεκρική πομπή μπροστά από τον 1ο όρμο, 5.000 κρατούμενοι, γονατισμένοι ευλαβικά, φώναζαν: «Αθάνατος, αθάνατος».

2ος και 3ος όρμος

Στο 2ο όρμο έριξαν τους κρατούμενους της πρώτης μεταγωγής. Εκείνα τα χρόνια ήταν πιο άγριος και είχε διάσπαρτους μεγάλους βράχους, που μετακινήθηκαν από τους κρατούμενους. Η δύναμή του έφτασε τους 1.500. Αρχικά ήταν όρμος των «ζωηρών» έως τις αρχές 1948, αργότερα έγινε όρμος των γερόντων και των αρρώστων.

Ο 3ος όρμος χρησιμοποιήθηκε για την απομόνωση των διανοούμενων και των στελεχών. Η δύναμή του έφτασε τους 990.

4ος όρμος και αντιδηλώσεις

Ήταν ο όρμος που σήκωσε το μεγαλύτερο βάρος της καταναγκαστικής δουλειάς. Η δύναμή του έφτασε τους 2.000. Χαρακτηριστικό είναι το μαρτύριο της πέτρας. «Όλος ο όρμος για πέτρα. Τους στέλνει στα βουνά να σπάσουν πέτρα. `Η στο Γλαρονήσι κοντά (3 χιλιόμετρα) πορεία στα κατσάβραχα. Φέρνουν την πέτρα μπρος στον όρμο και τη ρίχνουν στη θάλασσα. Δυο χιλιάδες άνθρωποι μήνες ολόκληρους τσακίζονται 10 ώρες τη μέρα να πετούν πέτρα στη θάλασσα! Το μαστίγιο δουλεύει συνέχεια, σ’ όποιον δεν παίρνει μεγάλη πέτρα, σ’ όποιον περπατά αργά… Ο Κούτρας κάθεται σ’ ένα ύψωμα κινώντας το μαστίγιο. Και φωνάζει: “Δουλεύετε, δουλεύετε. Όταν κάνετε το γιοφύρι απ’ τη Γιούρα στη Σύρα, τότε θα φύγετε”…» (από το βιβλίο «Γιούρα το θανατονήσι»).

Από τον Ιούνη του 1950 άρχισαν να μεταφέρουν εκεί αυτούς που είχαν κάνει δηλώσεις. Γρήγορα, όμως, πολλοί έκαναν αντιδηλώσεις. «Όσο αυξαίνει η κτηνωδία των δημίων μας, τόσο αυξαίνει και περισσότερο το πείσμα μας. Τόσο περισσότερο τρανώνει η πίστη μας, γιγαντώνει η θέλησή μας να μείνουμε τίμιοι, αξιοπρεπείς, παλικάρια, έτσι όπως μας θέλει ο λαός μας… Είναι τόσο υπέροχο το παράδειγμά μας, που συγκινεί βαθιά κι όσους συγκρατούμενούς μας λύγισαν και φύγανε από κοντά μας. Αυτούς που κάτω από τα βασανιστήρια της Ασφάλειας, την απειλή του θανάτου στα στρατοδικεία, τις τρομερές συνθήκες των φυλακών και της Γιούρας κάναν δήλωση. Σήμερα άρχισαν να ‘ρχονται πολύ κοντά μας. Κι οι αντιδηλώσεις περήφανες, θαρραλέες, τίμιες είναι η καλύτερη απάντηση σ’ όλες τις μέθοδες καταπίεσης…» (από το βιβλίο «Γιούρα το θανατονήσι»).

5ος όρμος – όρμος τρόμου

Ο 5ος όρμος ιδρύθηκε στις αρχές του 1948, μέχρι τότε ήταν γνωστός ως το πειθαρχείο – πηγάδι. «Δε σε στέλνανε εκεί για τιμωρία. Σε στέλνανε για ΘΑΝΑΤΟ. Κι είναι ζήτημα καθαρά ψυχικής αντοχής των αγωνιστών. Πώς άντεχαν κι έβγαιναν από αυτόν τον τάφο». Μέχρι το τέλος του 1948 ήταν όρμος βαριάς απομόνωσης και βασανιστηρίων, γι’ αυτό οι κρατούμενοι τον ονόμαζαν «όρμο – τάφο» και «όρμο τρόμου».

Ανάμεσα στον 4ο και τον 5ο όρμο στέκει το κτίριο των φυλακών, το μεγαλύτερο ακόμα κτίριο των Κυκλάδων. Η κατασκευή του, από τους ίδιους τους κρατούμενους, ολοκληρώθηκε το 1955.

Στα χρόνια της δικτατορίας, καραβιές νέων φυλακισμένων φτάνουν στη Γυάρο. Στοιβάχτηκαν σε άθλιες συνθήκες, στα βρώμικα και εγκαταλειμμένα για χρόνια κτίρια και σε σκηνές στους όρμους του νησιού. Τον Αύγουστο του ’67 δημοσιεύεται αεροφωτογραφία στο ιταλικό περιοδικό «L’ Europeo», όπου διακρίνονται το κτίριο των φυλακών και ο 5ος όρμος να είναι ασφυκτικά γεμάτος με σκηνές.

Σε αυτόν τον χώρο στέκει από το περασμένο Σάββατο το Μνημείο του ΚΚΕ, σύμβολο τιμής, μνήμης και περηφάνιας, αντάξιο των χιλιάδων αλύγιστων της ταξικής πάλης.

Η τοποθέτηση του Μνημείου συμβάλλει στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και στην ανάδειξη της Γυάρου ως ιστορικού τόπου, που πρέπει να γίνει επισκέψιμος με τη δημιουργία προβλήτας και με σωστικές παρεμβάσεις στα κτίσματα που καταρρέουν.

 

Αρχική δημοσίευση: Ριζοσπάστης 19/20 Οκτώβρη 2019

Facebook
Twitter
Telegram
WhatsApp
Email
Ηλεκτρονική Βιβλιοθήκη
Εργατικός Αγώνας