του Γιώργου Πλειού*
Είναι θλιβερό και επικίνδυνο όταν η δημοσιογραφία δεν είναι παρά προπαγάνδα, ενίοτε και θύμα πληροφοριακών επιχειρήσεων, τόσο σε εσωτερικά ζητήματα όσο και σε διεθνή. Αυτό επηρεάζει σημαντικά τη στάση των διεθνών παραγόντων της ενημέρωσης απέναντι στα ελληνικά ΜΜΕ και την αξιολόγησή τους. Είναι, όμως, θλιβερό κι επειδή από τα ελληνικά Μέσα μπορεί να πληροφορείται και το ακροατήριο ξένων Μέσων που δεν έχουν απεσταλμένους –γεγονός που μπορεί να επιτείνει την κρίση αξιοπιστία τους. Κάτι παρόμοιο, άλλωστε, έκαναν οι ελληνικοί τηλεοπτικοί σταθμοί πανελλαδικής εμβέλειας κατά τη συλλογή εικόνων και πληροφοριών από τη Γάζα, καθώς δεν διέθεταν απεσταλμένους εκεί. Αν δεν ήταν από Έλληνες που ζουν στην περιοχή, προσκυνητές ή εκκλησιαστικούς λειτουργούς, προέρχονταν από αραβικά Μέσα, όπως το Al Jazeera, αμερικανικά, όπως το CNN και το CBS, ή βρετανικά, όπως το BBC και το Sky, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη δημοσιογραφική προσέγγιση του πολέμου. Πολλές φορές ορισμένοι σταθμοί δεν ανέφεραν καν το όνομα του Μέσου, ρεπορτάζ του οποίου έδειχναν στο κοινό τους.
Επί της ουσίας τώρα, όπως έχει φανεί και άλλοτε, όσο μεγαλύτερη μια κρίση, τόσο περισσότερο θα προβάλλουν ανάγλυφα τα χαρακτηριστικά των Μέσων κατά την κάλυψή της. Ο πόλεμος στη Γάζα δεν αποτελεί εξαίρεση. Αυτό προκύπτει από σχετική έρευνα που βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο και πρόκειται να δημοσιευτεί. Ωστόσο λόγω της επικαιρότητας του θέματος, μερικά συμπεράσματα μπορούν να προδημοσιευτούν, βεβαίως σε δημοσιογραφική μορφή.
Δημοσιογραφία του πολέμου
Το ενδιαφέρον των τηλεοπτικών σταθμών πανελλαδικής εμβέλειας ήταν υψηλό, δεν είχε όμως διάρκεια. Πριν περάσει ένας μήνας άρχισε να μειώνεται, ώσπου σχεδόν εξαφανίστηκε, υπακούοντας στον κανόνα της (και) ειδησεογραφικής μόδας. Νέα ζητήματα προβλήθηκαν ως πιο ενδιαφέροντα, όπως οι εξελίξεις στον ΣΥΡΙΖΑ, η κακοκαιρία, κ.ά. Σε ό,τι αφορά τη θεματολογία, ιδιαίτερα σε ιδιωτικούς σταθμούς, τη μερίδα του λέοντος απέσπασαν οι πολεμικές ενέργειες της Χαμάς και του IDF, και ακολούθως οι αναφορές σε νεκρούς και τραυματίες αμάχους, υλικές καταστροφές, διεθνείς μεσολαβητικές προσπάθειες κ.ά. Σε όλα σχεδόν, όμως, βάρυνε η δημοσιογραφία του πολέμου, όχι της ειρήνης. Υπερέχουν οι αναφορές στις επιθετικές ενέργειες του Ισραήλ, στη συντριπτική πλειοψηφία υπό την οπτική του Ισραήλ, ενώ διακρίνεται μια τάση, όσο πιο φιλο-ισραηλινή στάση κρατά ένα Μέσο, τόσο μικρότερη είναι η διαφορά μεταξύ του αριθμού ειδήσεων για πολεμικές ενέργειες της Χαμάς από τη μία και του Ισραήλ από την άλλη. Σ’ αυτό συνέβαλε και το γεγονός ότι οι απεσταλμένοι των ελληνικών τηλεοπτικών σταθμών βρίσκονταν στο Ισραήλ (δεν είναι σαφές αν τέθηκαν περιορισμοί στη μετακίνησή τους προς τη Γάζα με ή χωρίς όρους) και συνεπώς ήταν ευάλωτοι στις πληροφοριακές επιχειρήσεις του Ισραήλ –πέρα από τις προσωπικές απόψεις δημοσιογράφων και ιδιοκτητών, που υιοθέτησαν για δικούς τους λόγους. Το τελευταίο διαφαίνεται στο γεγονός ότι σε κάποιους σταθμούς, όλοι οι δημοσιογράφοι χρησιμοποιούν την ίδια ορολογία είτε βρίσκονται στο Ισραήλ, είτε στο στούντιο και στην αίθουσα σύνταξης, είτε ως ανταποκριτές σε άλλη χώρα –γεγονός που μαρτυρά την ύπαρξη «γραμμιτζή».
Εστάλησαν πολλοί ανταποκριτές στο Ισραήλ κι αυτό γεννά κάποια ερωτηματικά αν λάβουμε υπόψη τη δεινή οικονομική θέση των σταθμών. Ας ελπίσουμε πως δεν θα χρειαστεί να τους δοθούν ακόμα 9 εκατομμύρια, αυτή τη φορά λόγω του πολέμου στη Γάζα, όπως έγινε πρόσφατα λόγω του πολέμου στην Ουκρανία.
Άτυπα γραφεία Τύπου του IDF
Αξίζει ακόμα να σημειώσουμε ότι σε κάποιους σταθμούς παρατηρείται ένα φαινόμενο flash back. Ενώ η πολεμική επικαιρότητα και οι διεθνείς πρωτοβουλίες είναι καταιγιστικές, επανέρχονται διαρκώς στην επίθεση της Χαμάς την 7/10 και τα θύματα αμάχους. Έτσι, πριν ή μετά από τις αναφορές στον καταιγιστικό βομβαρδισμό της Γάζας, στα πλήγματα κατά νοσοκομείων και πολυκατοικιών και σε χιλιάδες νεκρούς, προβάλλονται εικόνες της πρώτης μέρας, κάτι που φαίνεται να επιτελεί τη λειτουργία δικαιολόγησης της μαζικής δολοφονίας αμάχων. Αυτή, όμως, είναι και η δικαιολογία που επικαλείται επισήμως ο IDF. Επιπλέον, αν παρατηρήσουμε προσεκτικά, θα δούμε ότι τα flash back ρεπορτάζ είναι τα ίδια σε όλους τους σταθμούς και προβάλλονται περίπου τις ίδιες μέρες. Δεν είναι δύσκολο να συμπεράνει κάποιος ότι αποτελούν μέρος των πληροφοριακών επιχειρήσεων του IDF. Με τον τρόπο αυτό, οι σταθμοί που ασκούν συνολικά την ως άνω πρακτική, ηθελημένα ή όχι, φαίνεται να συμπεριφέρονται ως άτυπα γραφεία Τύπου του IDF. Παραδόξως, αυτό παρατηρείται περισσότερο, τουλάχιστον στο δείγμα των δελτίων ειδήσεων που επελέγησαν να μελετηθούν, σε εκείνον το σταθμό που η ηγετική του φυσιογνωμία δεν το ‘χει σε τίποτα να τραβήξει πιστόλι στο γήπεδο. Συνολικά, παρόμοια στάση παρατηρείται επίσης σε ένα ακόμα μεγάλο κανάλι και στο κυβερνητικό.
Θα παρακάμψουμε θεματικές, όπως τα πλήγματα σε στρατιωτικούς στόχους ή νεκρούς και τραυματίες μαχητές, που δεν προσελκύουν τη προσοχή των ειδήσεων που αναλύθηκαν, ή πολιτικές διεργασίες που την προσελκύουν έστω πιο περιορισμένα, για να δούμε τη στάση των σταθμών. Η πλειοψηφία των ειδήσεων είναι αρνητική για την Χαμάς και θετική για το Ισραήλ. Σε μικρό βαθμό εκδηλώνεται σε λίγους σταθμούς θετική στάση προς τους Παλαιστίνιους γενικά, ενώ ένας, αν και έχει τη μικρότερη ίδια κάλυψη του πολέμου, εξομοιώνει, όπως κάποτε ο Ερντογάν, όλους τους Παλαιστίνιους με τη Χαμάς. Αυτό δεν εμποδίζει τον σταθμό, ως κραυγαλέα εμπορικό, να προβάλλει την «ανθρώπινη διάσταση του πολέμου», ενώ άλλοι τον προσεγγίζουν ως επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ και κάποιοι γενικότερα ως πολεμική σύγκρουση. Ένας από τους παλαιότερους σταθμούς αποδίδει συγκριτικά μικρότερη προσοχή σε μάχες και νεκρούς, μεγαλύτερη στην πολιτική διάσταση του πολέμου, ενώ εντοπίζει τη σύρραξη αυτή στην αντιπαράθεση της ισλαμιστικής Χαμάς, από τη μία, και του ακροδεξιού Νετανιάχου από την άλλη. Σε πολιτική, δηλαδή, βάση, εστιάζοντας ταυτόχρονα στα συμφέροντα της χώρας, κρατώντας, πάντα συγκριτικά, λιγότερο προκατειλημμένη στάση.
Σχετικά με τη στάση των σταθμών αξίζει ακόμα να προσέξουμε τους χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούν οι δημοσιογράφοι. Χρησιμοποιούν κατά κόρον τον όρο «τρομοκράτες» ή συναφείς όρους όταν αναφέρονται στη Χαμάς. Στο 1/10 αυτών θα συναντήσει κάποιος ουδέτερους ή θετικούς όρους για τους Παλαιστίνιους γενικά, ενώ δεν λείπουν και κάποιες περιορισμένες κριτικές προς το Ισραήλ, που επικεντρώνονται στο πρόσωπο του Νετανιάχου.
Γιατί έχει σημασία ότι ορισμένοι σταθμοί, όπως ο κυβερνητικός και εκείνος που πρωταγωνιστεί στα flash backs, χρησιμοποιούν κατά κόρο τέτοιους όρους και γιατί αυτό συνηγορεί υπέρ του συμπεράσματος ότι έχουν καταστεί άτυπα γραφεία Τύπου του Ισραήλ; Τουλάχιστον διότι ενώ έγκυρα διεθνή Μέσα όπως λ.χ. το Reuters αποφεύγουν να τους χρησιμοποιούν, οι ελληνικοί σταθμοί δεν διστάζουν να το κάνουν, και μάλιστα μετ’ επιτάσεως. Φαίνεται να υπάρχει σχέση μεταξύ της έκτασης της δημοσιογραφικής παρουσίας ενός σταθμού στο Ισραήλ, της βαρύτητας που αποδίδει στη δημοσιογραφία του πολέμου, και της συχνότητας και της έκτασης του υλικού ισραηλινής προέλευσης που χρησιμοποιούν, από τη μία, και της φιλο-ισραηλινής στάσης που υιοθετούν από την άλλη. Ωστόσο, δεν είναι δύσκολο να προσέξουμε ότι η στάση των προαναφερθέντων ιδιωτικών σταθμών δεν είναι τόσο φιλο-ισραηλινή όσο αντι-αραβική, αντι-μουσουλμανική. Γι’ αυτό ίσως προσφεύγουν με ευκολία στο επιχείρημα περί τρομοκρατίας που ευδοκιμεί κατ’ εξοχήν στο Ισραήλ, στις ΗΠΑ και φυσικά στην ΕΕ.
«Σύγκρουση πολιτισμών»
Αυτό που εντυπωσιάζει τον αναλυτή, είναι το γεγονός ότι ενώ βρισκόμαστε μπροστά σε ένα κορυφαίο πολιτικό γεγονός, πίσω από ένα σημαντικό μέρος των ειδήσεων διακρίνεται μια μη πολιτική διαιρετική τομή –αυτή του Χάντιγκτον, περί σύγκρουσης των πολιτισμών. Το Ισλάμ από τη μία και ο δυτικός κόσμος (συμπεριλαμβανομένου του Ισραήλ) από την άλλη. Αν αυτό το κάνουν μεγάλοι σταθμοί και τροφοδοτούν μ’ αυτό εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες, το μέλλον δεν μοιάζει ρόδινο. Η δίνη του ανορθολογισμού ίσως σαρώσει πολλά ακόμα. Γιατί όμως το κάνουν; Πέρα από το γεγονός ότι κάτι τέτοιο αντανακλά τη νεοσυντηρητική στροφή στην ελληνική κοινωνία, όπως διαφαίνεται το συνδέουν με την Τουρκία και τις ελληνοτουρκικές διαφορές. Γι’ αυτό και προβάλλουν επίμονα σε αρνητικό πλαίσιο τη φιλο-παλαιστινιακή, ή και φιλοχαμασιανή στάση του Ερντογάν. Δεν είναι ξεκάθαρο αν η δημοσιογραφική τους προσέγγιση είναι αντι-χαμασική και αντι-ισλαμική λόγω της φιλικής τουρκικής στάσης ή το αντίθετο. Κάποιες άλλες πάλι αναλύσεις συνδέουν, πάντως όχι φωναχτά, με το προσφυγικό. Και πάλι δεν είναι σαφές αν είναι αρνητική για το Ισλάμ λόγω προσφυγικού ή το αντίστροφο.
Σε κάθε περίπτωση, το φάντασμα του Χάντιγκτον πλανιέται πάνω από την εικόνα της Δύσης. Το ίδιο και η κόλαση του ανορθολογισμού. Είναι όλα μαύρα; Όχι υπάρχουν εξέχουσες εξαιρέσεις και μεταξύ των τηλεοπτικών σταθμών. Όμως δεν είναι πανελλαδικής εμβέλειας, ούτε αδειοδοτημένοι –ακόμα.
* Ο Γιώργος Πλειός είναι Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ, και Επισκέπτης Καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Πηγή: η Εποχή
