Γράφει ο Γεράσιμος Αραβανής
Το πρόβλημα σχετικά με το χαρακτήρα του μεταρρυθμίσεων, σε ποιο βαθμό είναι αναγκαίες κι αν μέσω αυτών μπορεί να οδηγηθεί μία κοινωνία στο σοσιαλισμό είναι πολύ παλιό απασχολεί και διχάζει το εργατικό και επαναστατικό κίνημα τουλάχιστον από το τέλος του 19ου αιώνα όταν ο Μπερνστάιν ηγετικό στέλεχος του γερμανικού SPD διατύπωσε ολοκληρωμένα την άποψη ότι μέσω των μεταρρυθμίσεων σταδιακά ο καπιταλισμός θα μετατραπεί σε σοσιαλισμό με το περίφημο ο τελικός στόχος, όποιος κι αν είναι αυτός, δεν είναι για μένα τίποτα το κίνημα είναι το παν. Δηλαδή όλη η ουσία είναι ο διαρκής αγώνας για μεταρρυθμίσεις και η επανάσταση είναι χωρίς κανένα νόημα.
Στο θέμα αυτό διατυπώθηκαν πολύ διαφορετικές απόψεις και αναπτύχθηκαν πρακτικές σε πολλές περιπτώσεις ριζικά αντίθετες. Από τη μία η άποψη που προαναφέραμε ότι η επανάσταση δεν έχει νόημα, η οποία στις σημερινές συνθήκες γνωρίζει μεγάλη διάδοση, αλλά και η αντίθετη της, ότι ο καπιταλισμός στις σημερινές συνθήκες δεν πρόκειται να κάνει παραχωρήσεις στην εργατική τάξη, τουλάχιστον κάτι ουσιαστικό και άρα ο αγώνας για διεκδικήσεις και κυρίως για κάποιες ουσιαστικές διεκδικήσεις είναι μάταιος και ως εκ τούτου οι αγώνες πρέπει να στραφούν στην άμεση επαναστατική δράση για την ανατροπή της αστικής εξουσίας και τη δημιουργία της σοσιαλιστικής κοινωνίας.
Οι δυνάμεις που υποστηρίζουν αυτές τις απόψεις αδυνατούν, όμως, να δώσουν μία σαφή και πρακτικά εφαρμόσιμη πρόταση πώς θα διαμορφωθούν στις μέρες μας οι προϋποθέσεις για την επαναστατική ανατροπή χωρίς τον καθημερινό αγώνα των εργατών και των φτωχών λαϊκών στρωμάτων για την επιβίωσή τους μέσω των οποίων σταδιακά θα αποκτήσουν συνείδηση του ρόλου της στην κοινωνία και της δύναμης τους και με την επίδραση της μαρξιστικής θεωρίας και την καθοδήγηση του πρωτοπόρου επαναστατικού κόμματος θα διαμορφωθούν και θα δράσουν ως ιστορικό υποκείμενο.
Με τη συμβολή των κομμουνιστών και των πρωτοπόρων αγωνιστών οι εργάτες θα διαμορφώσουν στόχους, αιτήματα και σχέδιο δράσης που θα οδηγήσει στην ανάπτυξη του κινήματος και ο αγώνας αυτός θα πυκνώσει τις γραμμές του κομμουνιστικού κόμματος με νέους αγωνιστές. Η ιστορική εξέλιξη μέχρι σήμερα επιβεβαίωσε την αναγκαιότητα των αγώνων για κατακτήσεις μέσω των οποίων και με τη συμβολή του μαρξισμού και των κομμουνιστών διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την επαναστατική ανατροπή. “Ανάμεσα στην κοινωνική μεταρρύθμιση και την κοινωνική επανάσταση υπάρχει μία αδιάσπαστη σύνδεση, όπου ο αγώνας για την κοινωνική μεταρρύθμιση αποτελεί για αυτήν το μέσο ενώ η κοινωνική ανατροπή είναι ο σκοπός”, τόνιζε η Ρόζα Λούξεμπουργκ.
Συνδικαλιστικοί αγώνες και αιτήματα
Οι εργάτες στα πρώτα στάδια της καπιταλιστικής ανάπτυξης αντιδρούσαν αυθόρμητα, ατομικά ή ομαδικά, στην εκμετάλλευση και την καταπίεση των εργοδοτών διεκδικώντας αυξήσεις στους μισθούς και λιγότερες ώρες εργασίας, ύστερα εναντίον των απολύσεων από τη δουλειά. Σταδιακά συνενώθηκαν σε σωματεία που με τον καιρό κάλυψαν περισσότερες περιοχές και κλάδους και δημιούργησαν κλαδικές ενώσεις.
Αυτή η πρωτοβάθμια μορφή πάλης και τα άμεσα αιτήματα ανακούφισης που φορέας της είναι το εργατικό συνδικάτο ονομάστηκε οικονομική πάλη. Οι εργάτες μόνοι τους με τις στενές συντεχνιακές εμπειρίες τους ως εκεί μπορούσαν να φτάσουν, τόσο μπορούσαν να κατανοήσουν την ουσία της κοινωνίας που ζούσαν, το δικό τους ρόλο στην κοινωνία και στην παραγωγή.
Τα συνδικάτα ως εκ τούτου δεν είναι σε θέση να διεξάγουν γενικότερο αγώνα εναντίον της αστικής τάξης για συνολικότερες αλλαγές, μόνο να οργανώσουν την άμυνα των εργατών απέναντι στην εντεινόμενη εκμετάλλευση των ιδιοκτητών των επιχειρήσεων. Οι επιτυχίες και οι κατακτήσεις τους είναι πρόσκαιρες ανάλογα με τη δυναμική που ανέπτυσσε τον κίνημά τους και την εξέλιξη της οικονομίας, ως που το κεφάλαιο στην κατάλληλη για αυτό συγκυρία, όταν τα δεδομένα είναι υπέρ του θα επιδιώξει την αφαίρεση των κατακτήσεων που προηγήθηκαν. Πρόκειται επί της ουσίας για ένα σισύφειο έργο χωρίς το οποίο όμως οι εργάτες δεν μπορούν να πληρωθούν την εργασία τους στο επίπεδο της αξίας της εργατικής τους δύναμης.
Το όριο της επιτυχίας του συνδικαλιστικού αγώνα είναι ακριβώς η αμοιβή της εργασίας που προσφέρουν με βάση την αξία της εργατικής τους δύναμης.
Κάθε προσπάθεια υπέρβασης αυτού του ορίου να κερδίσουν δηλαδή οι εργάτες τμήμα έστω τις υπεραξίας που αντλεί από την εργασία τους το κεφάλαιο είναι ουσιαστικά μάταιο αφού απαιτεί γενικότερες αλλαγές στο κράτος και την πολιτική εξουσία. Από τη στιγμή που η διανομή του προϊόντος είναι συνάρτηση του τρόπου παραγωγής είναι προφανές ότι μόνο η κατάργηση του καπιταλισμού μπορεί να αλλάξει ριζικά τα πράγματα.
Η σημασία των συνδικαλιστικών αγώνων παρότι δεν αμφισβητούν την αστική εξουσία δεν πρέπει να υποτιμάται καθόλου. Μέσα στους συνδικαλιστικούς αγώνες στους οποίους συμμετέχουν ευρύτατα τμήματα των εργατών και των μισθωτών αυτοί παίρνουν τις πρώτες εμπειρίες του αγώνα αποκτούν αγωνιστικό πνεύμα, γνώση της λειτουργίας του συστήματος και εμπειρίες, εκεί παίρνουν απαντήσεις για την εκμετάλλευση που υφίστανται, την αδικία και την καταπίεση και αντιλαμβάνονται ότι δεν σχετίζονται όλα με τον ιδιοκτήτη της επιχείρησης στην οποία εργάζονται, αλλά με την κρατική εξουσία και τα ταξικά συμφέροντα που εξυπηρετεί, το νομικό καθεστώς, τη δικαιοσύνη και τους μηχανισμούς επιβολής των συμφερόντων αυτών.
Ρεφορμιστική και ταξική-επαναστατική τακτική
Όμως όλοι οι συνδικαλιστικοί αγώνες και όλα τα αιτήματα και οι διεκδικήσεις δεν έχουν την ίδια βαρύτητα αντίθετα έχουν ουσιώδεις διαφορές. Πλήθος αιτήματα και διεκδικήσεις γίνονται ανεκτά από την αστική τάξη και ενίοτε είναι επιθυμητά υπό την έννοια ότι αξιοποιούνται για να επιβληθούν σταδιακά νέα αντεργατικά μέτρα και συνολικά οδηγούν στην βελτίωση του καπιταλισμού. Στους αγώνες αυτούς εντάσσεται η πλειονότητα των αγώνων που προκηρύσσουν τα επίσημα συνδικάτα στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και την Ελλάδα. Είναι συνδικαλιστικοί αγώνες περιορισμένης διάρκειας και ελεγχόμενοι εντός συγκεκριμένων ορίων και κυρίως με αιτήματα ανεκτά από την εργοδοσία και το κράτος. Είναι ο κλασικός ρεφορμιστικός.
Ιστορικά υπάρχουν όμως και οι συνδικαλιστικοί αγώνες που αμφισβητούν την πολιτική, τις προτεραιότητες και τους στόχους και εν δυνάμει την κυριαρχία της αστικής τάξης σε σημαντικές πλευρές της για αυτό και δεν γίνονται αποδεκτοί τουλάχιστον κατά το πιο ριζοσπαστικό τμήμα τους.
Συνήθως τέτοιους αγώνες διοργανώνουν συνδικάτα και συλλογικότητες μαζικά, ανοιχτά στους εργαζόμενους που λειτουργούν με ανοιχτές και άμεσες διαδικασίες, που κατά βάση καθοδηγούνται από κομμουνιστές και πρωτοπόρους ταξικούς αγωνιστές και έχουν σταθερό ταξικό προσανατολισμό. Διεξάγονται μέσω απεργιακών επιτροπών, μαζικών συνελεύσεων με πλατιά συμμετοχή και ειλημμένη απόφαση να εξαντλήσουν όλες τις δυνατότητες και να έχουν κατακτήσεις. Στην περίπτωση αυτή γίνεται λόγος για επαναστατικό συνδικαλισμό, σε αντιδιαστολή με το ρεφορμιστικό.
Εκτός από τη μορφή που παίρνουν οι αγώνες και την τακτική που ακολουθείται και έχουν τη σημασία τους, κύριο χαρακτηριστικό των αγώνων αυτών είναι ο χαρακτήρας των αιτημάτων, αυτός προσδίδει και το χαρακτήρα του αγώνα και όχι τόσο οι μορφές.
Ορισμένα παραδείγματα πρόσφατων αγώνων στην Ελλάδα είναι ενδεικτικά:
Το τραγικό δυστύχημα των Τεμπών με τους 57 νεκρούς μπορούσε να αποτελέσει το έναυσμα για την ανάπτυξη αγώνων με τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά αρκεί να μην περιοριζόταν τα αιτήματα σε απαίτηση για τιμωρία των ενόχων, για σύγχρονο και ασφαλή σιδηρόδρομο και άλλα, αλλά αιχμή να ήταν η ιδιωτικοποίηση του σιδηροδρόμου που ήταν και η βασική αιτία του δυστυχήματος και η επαναφορά τους συνολικά στο δημόσιο και το αίτημα να συνοδεύεται με τη θέση να έχουν λόγο οι εργαζόμενοι του σιδηρόδρομου στη λειτουργία του. Ένας τέτοιος αγώνας που θα αξιοποιούσε την τεράστια λαϊκή κινητοποίηση μπορούσε να μετατραπεί σε αγώνα παρατεταμένο με δυναμικές μορφές, μπορούσε να αποτελέσει σημείο καμπής για το συνδικαλιστικό κίνημα.
Η ανατροπή των ιδιωτικοποιήσεων θε έδινε το χαρακτήρα ανοιχτής σύγκρουσης με την κυβέρνηση και την πολιτική του κεφαλαίου.
Άλλο παράδειγμα είναι η πλημμύρα στο θεσσαλικό κάμπο και οι τεράστιες καταστροφές και τα θύματα που προκάλεσε και σχετίζεται χωρίς καμμιά αντίρρηση με την πολιτική δεκαετιών που ακολουθήθηκε στην Ελλάδα με τα συμφέροντα που εξυπηρετεί, πολιτική που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Η αμφισβήτηση με συγκεκριμένα αιτήματα αυτής της πολιτικής στην καρδιά της, η προβολή αιτημάτων διεκδίκησης που θα εκφράζουν την ανάπτυξη του θεσσαλικού κάμπου και ολόκληρης της Θεσσαλίας με βάση τις δυνατότητες της και το συμφέρον των κατοίκων, με την απαίτηση αλλαγής των επίσημων σχεδιασμών, την αξιοποίηση των αναγκαίων κρατικών πόρων και των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης παράλληλα με την πλατιά κινητοποίηση του λαού μπορούσαν να δώσουν στον αγώνα αυτό άλλη προοπτική. Τελικά όμως εξελίχθηκε σε έναν αγώνα για την αποκατάσταση των ζημιών και εναντίον των υπευθύνων από την πλευρά της κυβέρνησης.
Μεταρρυθμίσεις και σοσιαλιστικές νησίδες
Όλα τα προβλήματα και τα πιο μικρά είναι σημαντικά για τους εργαζόμενους, όλα τα αιτήματα και τα πιο άμεσα έστω και αν έχουν μικρότερη σημασία πρέπει να αξιοποιούνται και να μην υποτιμούνται. Όμως όταν διαμορφώνονται προϋποθέσεις για διεκδικήσεις με βαθύτερο και πιο ριζοσπαστικό περιεχόμενο πρέπει να μη υπάρχει δισταγμός.
Το ουσιαστικό όριο των επιτυχιών του συνδικαλιστικού αγώνα είναι οι ίδιες οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής, αυτές προσδιορίζουν και τον περιορισμένο χαρακτήρα του.
Ο σοσιαλισμός και οι σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής προϋποθέτουν την ανατροπή της αστικής εξουσίας και την ανάληψή της από την εργατική τάξη και του συμμάχους της. Άρα σοσιαλιστικού χαρακτήρα μεταρρυθμίσεις όσο η αστική εξουσία παραμένει στη θέση της είναι ματαιοπονία. Κανένας επαναστατικός συνδικαλισμός και προωθημένοι στόχοι δεν πρόκειται να οδηγήσουν σε σοσιαλιστικές νησίδες όταν ο καπιταλισμός κυριαρχεί παγκόσμια.
Η εμπειρία των σοσιαλιστικών νησίδων στην Ιταλία, των δημοτικών επιχειρήσεων στην κόκκινη Μπολόνια και αλλού αποδείχτηκε ουτοπία, δημιούργησε μεγάλες αυταπάτες καλλιεργώντας την αντίληψη για σοσιαλισμό μέσω μεταρρυθμίσεων και ιδιαίτερα όπου τα τοπικά όργανα κυριαρχούνταν από κομμουνιστές ήταν εκκολαπτήριο του οπορτουνισμού, όχι το μοναδικό, για το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Το αποφασιστικό στοιχείο δεν είναι το χρώμα της δημοτικής ή περιφερειακής αρχής, αλλά ο αστικός χαρακτήρας του κράτους.
Η προώθηση αιτημάτων και διεκδικήσεων που αμφισβητούν τους αστικούς σχεδιασμούς και πλευρές της αστικής εξουσίας συμβάλουν αποφασιστικά στην ανάπτυξη της ταξικής συνείδησης στη μαζικοποίηση του εργατικού κινήματος και των αγωνιστικών διαθέσεων των εργαζομένων ιδιαίτερα αν οι συνθήκες είναι ώριμες. Είναι όμως αυταπάτη να περιμένουν οι εργαζόμενοι και οι ηγεσίες τους την ικανοποίηση ολοκληρωμένα των αιτημάτων τους στις δεδομένες συνθήκες, τέτοιες αντιλήψεις μπορεί να οδηγήσουν σε ιδιαίτερα αρνητικά αποτελέσματα.
