Η συζήτηση γύρω από το κράτος όσο αφορά το χαρακτήρα και το ρόλο του, τη δημιουργία του και τις μορφιές που πήρε ιστορικά είναι πολύ παλιά τα τελευταία δε χρόνια έχει λόγω και το εξελίξεων αναζωπυρωθεί.
Κύρια ερωτήματα και άξονες αντιπαράθεσης μεταξύ των διαφόρων απόψεων είναι:
Το κράτος είναι ουδέτερος σχηματισμός υπερταξικός ή εξωταξικος που υπερασπίζεται τα συμφέροντα ολόκληρης της κοινωνίας. Από την άλλη η μαρξιστική θεωρία υποστηρίζει ότι το κράτος ιστορικά είναι όργανο καταπίεσης της κυρίαρχης τάξης σε βάρος των κυριαρχούμενων τάξεων και στρωμάτων της κοινωνίας και υπεράσπισης των συμφερόντων για της εξουσίας της.
Παραλλαγές αυτών των δύο απόψεων εμφανίστηκαν αρκετές. Μία εξ αυτών που διατυπώθηκε και χωρίς να ταυτίζεται με τις αστικές θέσεις κινείται όμως προς την ίδια κατεύθυνση είναι ότι ο χαρακτήρας του κράτους είναι αποτέλεσμα του ταξικού συσχετισμού δύναμης στο εσωτερικό της κοινωνίας κατά κάποιο τρόπο είναι η συνισταμένη της ισχύος των κύριων τάξεων της κοινωνίας. Άρα όταν ισχυροποιείται το εργατικό κίνημα και γενικότερα η δυναμική της εργατικής τάξης ανεβαίνει επιδρά και τροποποιεί το χαρακτήρα του κράτους δίνοντας του περισσότερο και ενδεχομένως σε κάποια φάση ολοκληρωτικά εργατικό χαρακτήρα. Με βάση τη θεωρία αυτή το εργατικό κύημα πρέπει να αναπτύσσεται συνεχώς αξιοποιώντας τα μέσα που η κοινωνία διαθέτει, τους αστικούς θεσμούς και την κοινοβουλευτική δράση, τη μαζική δράση και αυτό θα οδηγήσει σε διαμόρφωση του συσχετισμού δύναμης υπέρ της και τελικά στην κοινωνική αλλαγή. Με βάση τη θεωρία αυτή η επανάσταση και η καταστροφή του αστικού κράτους και αντικατάσταση του από το κράτος της εργατικής τάξης είναι περιττή.
Με βάση τη Μαρξιστική θεωρία η ύπαρξη κράτους σχετίζεται με την ύπαρξη τάξεων στην κοινωνία είναι πολιτικός θεσμός των ταξικών κοινωνιών. Το κράτος δεν είναι σταθερό και αναλλοίωτο, συνεχώς εξελίσσονται οι λειτουργίες, η μορφή του καθώς και η έκταση του όμως μένει αναλλοίωτος ο ταξικός χαρακτήρας του ως κράτος της κυρίαρχης τάξης.
Κορυφαίο ζήτημα για το μαρξισμό είναι η ύπαρξη κράτους μετά την επαναστατική ανατροπή της αστικής τάξης καθώς και η εξέλιξη του ως την απονέκρωση του στον κομμουνισμό.
Οι θέσεις των κλασικών του μαρξισμού ολοκληρώθηκαν σταδιακά μελετώντας κυρίως την πείρα των επαναστάσεων του 19ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης 1948- 1951 Ο Μαρξ έφτασε στο συμπέρασμα ότι οι εκμεταλλευόμενες τάξεις με επικεφαλής το προλεταριάτο χρειάζονται να αποκτήσουν την πολιτική κυριαρχία, ώστε να εξαλείψουν ολοκληρωτικά κάθε εκμετάλλευση. Το προλεταριάτο χρειάζεται την κρατική εξουσία αφού νικήσει την αστική τάξη και να της αφαιρέσει τα μέσα παραγωγής και κάθε είδους προνόμια.
Τι είδους κράτος όμως πρέπει να τα αντικαταστήσει αυτό της αστικής τάξης παρέμενε αναπάντητο. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτό δεν μπορεί να είναι το αστικό κράτος που με τη νίκη της εργατικής τάξης θα αλλάξει χέρια και θα αξιοποιηθεί από την νικήτρια τάξη.
Στο έργο του η 18η Μπρυμαίρ Του Λουδοβίκου Βοναπάρτη προχωρεί στη διαπίστωση ότι δεν πρέπει να περάσει η γραφειοκρατική στρατιωτική μηχανή από το ένα χέρι στο άλλο όπως γινόταν μέχρι τώρα, αλλά η εργατική τάξη πρέπει να την τσακίσει και τέτοιος ακριβώς είναι ο προκαταρκτικός όρος κάθε πραγματικής λαϊκής επανάστασης.
Η Κομμούνα του Παρισιού έδωσε τα στοιχεία που συγκροτούν μία τέτοια εξουσία που οδήγησαν το Μαρξ να δώσει πολύ συγκεκριμένη απάντηση.
Το κράτος της εργατικής τάξης δεν είναι πλέον κράτος της μειοψηφίας που καταπιέζει τη μεγάλη πλειοψηφία αντιθέτως είναι κράτος της μεγάλης πλειοψηφίας που θέλει να συντρίψει την εξουσία της μειοψηφίας.
Το έργο του κατασταλτικών μηχανισμών του αστικού κράτους, το έργο μιας προνομιούχας υπαλληλίας εκπληρώνει πλέον η ίδια η κοινωνία. Καταργούνται οι αμοιβές των υπαλλήλων και τα κάθε είδους προνόμια και έξοδα παράστασης και καθιερώνεται ως αμοιβή ο μέσος μισθός του εργάτη.
Σε όλες τις διοικητικές, δικαστικές και εκπαιδευτικές θέσεις τοποθετούνται πρόσωπα εκλεγμένα με βάση το γενικό εκλογικό δικαίωμα. Η πλήρης αιρετότητα και ανακλητότητα σε οποιαδήποτε στιγμή χωρίς εξαιρέσεις του δημόσιων λειτουργών.
Η κατάργηση των αστικών θεσμών και η αντικατάστασή τους με εργαζόμενα σώματα, η κατάργηση του διαχωρισμού νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας. Αυτές είναι ορισμένες από την βασικές αρχές συγκρότησης της εργατικής εξουσίας.
Η επανάσταση του 1905 στη Ρωσία και πιο ολοκληρωμένα του 1917 έδωσαν με άμεσο και ζωντανό τρόπο τον τύπο της εξουσίας της εργατικής τάξης, τα σοβιέτ, όπως αναπτύχθηκαν αυθόρμητα από τις μάζες των εργατών και των στρατιωτών. Τα σοβιέτ αναδείχθηκαν ως ο τύπος του εργατικού κράτους.
Η εργατική τάξη όταν νικήσει το αστικό κράτος καταργεί την αστική εξουσία και ύστερα ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό και στη θέση του τοποθετεί τη δική της εξουσία και συγκροτείται την κρατική μηχανή.
Πλέον η αστική εξουσία έχει καταργηθεί όμως η οικονομία και το εποικοδόμημα σε μεγάλο βαθμό παραμένουν αστικά.
Η εργατική τάξη είναι αναγκασμένη να αρχίσει το έργο δημιουργίας της κομμουνιστικής κοινωνίας πάνω στην αστική κληρονομιά. Πρέπει να μετασχηματιστεί ο καπιταλισμός σε σοσιαλισμό. Την περίοδο αυτή ο Μαρξ την ονόμασε μεταβατική περίοδο επαναστατικού μετασχηματισμού του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό. Σταδιακά η ιδιωτική ιδιοκτησία καταργείται εθνικοποιούνται οι βιομηχανίες και το μεγάλο εμπόριο συνεταιρίζεται η αγροτιά οι σχέσεις παραγωγής αλλάζουν όπως και το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων με μία ορισμένη καθυστέρηση. Όμως οι καπιταλιστικές σχέσεις δεν έχουν εξαλειφθεί οριστικά όσο διατηρείται η μικροϊδιοκτησία, η συνεταιριστική ιδιοκτησία και κυρίως όσο ο νόμος της αξίας παραμένει σε ισχύ. Σταδιακά ο κατασταλτικός ρόλος του κράτους μειώνεται όπως και οι λειτουργίες του, η αύξηση της παραγωγής υλικών αγαθών οδηγεί όλο και περισσότερο στην ικανοποίηση των λαϊκών αναγκών. Μετασχηματίζεται ως αποτέλεσμα των αλλαγών αυτών, της κατάργησης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και του ταξικού ανταγωνισμού και παράλληλα της ιδεολογικής και της πολιτικής παρέμβασης των πρωτοπόρων δυνάμεων, οι ιδέες και η συμπεριφορά των ανθρώπων, ένας άλλος αξιακός κώδικας σταδιακά εμπεδώνεται.
Ο νόμος της αξίας περιορίζεται ουσιαστικά, η αμοιβή των εργαζομένων γίνεται ανάλογα με τις εργάσιμες ώρες που προσφέρουν και η αντίθεση πνευματικής και σωματικής εργασίας μειώνεται χωρίς να εξαλείφεται. Τότε τελειώνει ουσιαστικά η μεταβατική περίοδος και η κοινωνία περνά στο σοσιαλισμό.
Πόσο διαρκεί η μεταβατική περίοδος; Είναι σύντομη αρκεί να καταργηθεί η ιδιωτική ιδιοκτησία και να εδραιωθεί η εργατική εξουσία για να θεωρηθεί ότι πλέον η κοινωνία πέρασε στο σοσιαλισμό όχι με τη γενική έννοια του όρου, αλλά με την έννοια των κλασικών και του Λένιν; Θεωρούμε ότι η μεταβατική περίοδος θα είναι σχετικά μακρόχρονη ανάλογα με τη συνθήκες κάθε χώρας. Κατά τη μεταβατική περίοδο στη βάση οργανωμένου σχεδίου μετασχηματίζεται ο καπιταλισμός. Είναι πιθανόν να μην ακολουθήσει μία ευθύγραμμη πορεία προς τα μπρος αλλά να υπάρξουν σύντομες κατά το δυνατόν περίοδοι οπισθοχώρησης, όπως η ΝΕΠ, κατά τη διάρκεια των οποίων θα ανακοπεί ο ρυθμός των αλλαγών και θα υπάρξει υποχώρηση που όμως θα πρέπει με σαφήνεια οι αλλαγές αυτές να θεωρηθούν ως υποχωρήσεις, ότι έχουν πρόσκαιρο χαρακτήρα για να ξεπεραστούν δυσκολίες και ό,τι η πολιτική αυτή το συντομότερο δυνατόν θα καταργηθεί.
Οι όποιες αλλαγές δεν είναι δυνατόν να καταργούν τις μεγάλες κατακτήσεις απλώς καθυστερούν την πορεία τους και προετοιμάζουν την αντεπίθεση. Από την άποψη αυτή τα ερωτήματα αν οι κοινωνίες στην Κίνα και τη Ρωσία σήμερα είναι κοινωνίες μετάβασης από τον καπιταλισμό στο κομμουνισμό είναι αβάσιμα. Πρόκειται για καπιταλιστικές κοινωνίες με τις δικές τους βεβαίως ιδιομορφίες.
Η σοσιαλιστική κοινωνία είναι μία κοινωνία στην οποία έχουν εξαλειφθεί οι ταξικές αντιθέσεις παραμένουν όμως αντιθέσεις όπως η αντίθεση πνευματικής και σωματικής εργασίας και τείνει να εξαλειφθεί η υποδουλωτική υποταγή των ανθρώπων στον καταμερισμό εργασίας. Η αρχή του σοσιαλισμού είναι ότι τα αγαθά κατανέμονται ανάλογα με την ποσότητα εργασίας που καθένας προσφέρει στην κοινωνία. Ο λόγος που υπαγορεύει αυτή την αρχή είναι η ανεπάρκεια ακόμη των υλικών αγαθών για την ολοκληρωτική ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών. Ακριβώς αυτός ο περιορισμός, η εφαρμογή αυτού του δικαίου καθιστούν καθιστά αναγκαίο ένα είδος κράτους που δεν είναι κράτος με την γνωστή έννοια του όρου, αλλά κράτος που χάνει τις κύριες λειτουργίες του και σταδιακά απονεκρώνεται.
Η θέση του σοβιετικού κομμουνιστικού κόμματος περί παλλαϊκού κράτους είναι σαφώς λανθασμένη και αποτέλεσμα θεωρητικών συγχύσεων και λανθασμένης εκτίμησης της σοβιετικής κοινωνίας. Προϋποθέτει εξάλειψη των τάξεων και των ταξικών αντιθέσεων, τότε όμως δεν θα υπάρχει κράτος, απονεκρώνεται το κράτος. Τη δικτατορία του προλεταριάτου δεν διαδέχεται άλλου είδους κράτος αλλά έχουμε απουσία κάθε κρατικής μορφής.
Η επίκληση της εξάλειψης των εσωτερικών απειλών και η ύπαρξη μόνο εξωτερικής απειλής δεν δικαιολογεί τέτοια θέση. Εσωτερική απειλή υπήρχε και αποδείχτηκε στην πορεία και η εξωτερική πολιτική έκανε εντελώς αναγκαία την ύπαρξη κράτους και ισχυρών ενόπλων δυνάμεων, άρα την ύπαρξη του κράτους της εργατικής τάξης.
Σε αυτή τη φάση μπορεί να γίνεται λόγος ότι ο σοσιαλισμός δεν κινδυνεύει να ανατραπεί αφού τότε πλέον δεν υπάρχουν οι δυνάμεις που επιδιώκουν την καταστροφή του. Οι εξελίξεις στον υπαρκτό σοσιαλισμό είναι διδακτικές.
Στην ανώτερη, την κομμουνιστική φάση της εξέλιξης της κοινωνίας ισχύει ο καθένας ανάλογα με τις ικανότητες στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του. Τότε θα εξαφανιστεί η αντίθεση πνευματικής και σωματικής εργασίας και η δουλειά θα γίνει ανάγκη ζωής. Η παραγωγικές δυνάμεις θα αναπτυχθούν σε τέτοιο βαθμό πού θα καλύπτονται με επάρκεια όλες οι ανάγκες της κοινωνίας. Στη φάση αυτή θα απονεκρωθεί πλήρως το κράτος.
Παραθέτουμε στη συνέχεια το έργο του Μαρξ Κριτική του προγράμματος της Γκότα που περιγράφει τις εξελίξεις του κράτους και της κοινωνίας μετά τη σοσιαλιστική επανάσταση και το έργο του Λένιν Κράτος και επανάσταση που πραγματεύεται συνολικά το θέμα του κράτους, της δημοκρατίας και την εξέλιξη του κράτους μετά την σοσιαλιστική επανάσταση.
—>> ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΓΚΟΤΑ
—>> ΛΕΝΙΝ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
