Γράφει ο Γεράσιμος Αραβανής
Μέρος πρώτο
Από τη σκοπιά του μαρξισμού ο καπιταλισμός όπως και κάθε κοινωνικοοικονομικό σύστημα δεν είναι αιώνιος, μέσα από τις εγγενείς αντιφάσεις του αργά ή γρήγορα θα διαμορφωθούν οι προϋποθέσεις για την ήττα και την καταστροφή του και θα δημιουργηθεί μια κοινωνική οργάνωση που στην εξέλιξη της θα είναι η ακρατική αταξική κοινωνία. Ως κοινωνικός νόμος δεν υλοποιείται αυτόματα αλλά με τη δράση των ανθρώπων και την παρεμβολή τυχαίων παραγόντων γι’ αυτό και γίνεται λόγος για ιστορική τάση.
Η εργατική τάξη φορέας των νέων σχέσεων παραγωγής και η τάξη που εξ αντικειμένου αναλαμβάνει το έργο της κατάργησης της αστικής εξουσίας ώστε να απελευθερώσει τον εαυτό της κι όλους τους καταπιεσμένους πρέπει να είναι προετοιμασμένη γι’ αυτό και πρωτίστως να έχει διαμορφώσει συνείδηση του ρόλου της, ως φορέα της ανατροπής του καπιταλισμού και δημιουργού της νέας κοινωνίας.
Το ερώτημα που εξαρχής τέθηκε στην αντιπαράθεση μεταξύ των επαναστατών ήταν με ποιο τρόπο η εργατική τάξη μπορεί να διαμορφώσει την αναγκαία συνείδηση και το στρατηγικό σχέδιο για την κοινωνική χειραφέτηση της.
Στο αναρχικό κίνημα κυριαρχούσε η άποψη ότι εργατική τάξη μπορεί να φέρει σε πέρασε με τις δυνάμεις της αυτό το έργο, ότι οι εργαζόμενοι μπορούν να κατανοούν τα συμφέροντά τους. Ορισμένοι μάλιστα υποστήριξαν ότι οι εργάτες δεν έχουν ανάγκη εκπαίδευσης υπάρχουν χιλιάδες έξυπνοι εργάτες και ικανοί που μπορούν με βάση τις προσωπικές εμπειρίες τους με οργανώσουν τον αγώνα τους. Αρνούνταν μάλιστα την ύπαρξη οποιασδήποτε κρατικής δομής μετά την επανάσταση που θα εξαφάνιζε κάθε ανισότητα κάθε μορφή εξουσιαστικών σχέσεων. Θεωρούσαν ότι την επομένη της επανάστασης καταργείται το κράτος και επικρατεί απόλυτα αυτοδιαχειριστική οργάνωση της κοινωνίας με βάση την ικανότητα των ανθρώπων και το αλάνθαστο λαϊκό ένστικτο.
Αντίθετα οι Μαρξ και Ένγκελς άσκησαν αυστηρή κριτική στο αστικό κράτος και διέβλεψαν τα υποδουλωτικά χαρακτηριστικά των γραφειοκρατικών σχέσεων εξουσίας που κυριαρχούν στα πλαίσιά του. Υποστήριξαν όμως από την αρχή ότι η κατάργηση του κράτους οργανωτή και υπερασπιστή της αστικής κυριαρχίας και η ακρατική κοινωνία προϋποθέτουν την κατάργηση της εκμετάλλευσης και της αλλοτρίωσης, την κατάργηση των τάξεων που δεν είναι δυνατή από τη μία στιγμή στην άλλη μετά την επαναστατική ανατροπή. Θα υπάρχει κράτος για ένα διάστημα σε πορεία μαρασμού στο βαθμό που καταργούνται οι ταξικές αντιθέσεις και συμφέροντα.
Σε αντίθεση με τους αναρχικούς που υποστήριζαν ότι οι εργάτες έχουν μέσα τους περισσότερο ή λιγότερο εξελιγμένα όλα τα στοιχεία της μελλοντικής οργάνωσης οι Μαρξ και Ένγκελς δέχονταν ότι οι εργάτες μπορούν να αποκτήσουν συνείδηση της θέσης και του ρόλου τους και η απελευθέρωσή τους θα είναι έργο των ίδιων. Θεωρούσαν αναγκαία την πολιτική καθοδήγηση της εργατικής τάξης και του επαναστατικού εγχειρήματος. Θεωρούσαν αναγκαία την ύπαρξη πολιτικού κόμματος, φορέα της μαρξιστικής θεωρίας και της επαναστατικής στρατηγικής. Ο αγώνας της εργατικής τάξης για την κοινωνική απελευθέρωση της απαιτεί ολοκληρωμένη ταξική συνείδηση, γνώση της κοινωνίας συνολικά, των τάξεων και των συμφερόντων, του χαρακτήρα του κράτους φορέα της αστικής κυριαρχίας καθώς και με τι είδους κοινωνία θα αντικατασταθεί η κεφαλαιοκρατική.
Η εμπειρική γνώση που αποκτούν οι εργαζόμενοι μέσω της εργασίας τους και των σχέσεων τους με την εργοδοσία και το κράτος που διαμορφώνει το πλαίσιο εκμετάλλευσής τους δεν οδηγεί στην γενικότερη γνώση της κοινωνίας των αιτίων της εκμετάλλευσης και καταπίεσης τους ούτε και τους όρους υπέρβασης της. Η θεωρητική επεξεργασία και η θεωρητική γνώση, η δυνατότητα θεωρητικού στοχασμού δεν είναι δυνατή για το σύνολο εργαζομένων κυρίως λόγω του υποδουλωτικού κοινωνικού καταμερισμού εργασίας. Διανοούμενοι έξω από την εργατική τάξη και πρωτοπόροι εργάτες με ιδιαίτερες δυνατότητες και αντίληψη των νόμων της κοινωνικής εξέλιξης και στρατηγικού σχεδιασμού ηγήθηκαν του εργατικού κινήματος.
Η συνείδηση παραμένει στο επίπεδο της τάξης κάθε αυτήν, κατά το Μαρξ, όπως υπάρχει από τη θέση της εργατικής τάξης στην παραγωγή και τις σχέσεις της με την εργοδοσία και το κράτος αντικειμενικά. Είναι μία συνείδηση συνδικαλιστική, ανολοκλήρωτη και σε τελική ανάλυση αστική συνείδηση.
Η εργατική τάξη γίνεται τάξη για τον εαυτό της όταν αποκτήσει ολοκληρωμένη συνείδηση της ταξικής της θέσης και ενσυνείδητα στρατευτεί στο μεγαλύτερο μέρος της εναντίον της αντίπαλης τάξης, όταν θέσει με τον αγώνα της ως στόχο την κατάκτηση της εξουσίας. Η εξέλιξη αυτή δεν είναι δεδομένη, κάτι που θα συμβεί μόνο του, είναι αναγκαία η θεωρητική γνώση η θεωρητική παραγωγή και η διαμόρφωση στρατηγικής και τακτικής.
Το κόμμα νέου τύπου
Ο Λένιν αναφέρει στο Τι να κάνουμε: την τάξη πολιτική συνείδηση μπορούμε να τη φέρουμε στο εργάτη μόνο από τα έξω, δηλαδή έξω από την οικονομική πάλη έξω από τις σφαίρα των σχέσεων ανάμεσα στους εργάτες και τους εργοδότες. Ο μοναδικός τομέας από όπου μπορούμε να αντλήσουμε αυτή τη γνώση είναι ο τομέας των σχέσεων όλων των τάξεων και των στρωμάτων προς το κράτος και την κυβέρνηση και των σχέσεων ανάμεσα σε όλες τις τάξεις.
Με δύο λόγια από τη συνολική γνώση της καπιταλιστικής κοινωνίας των αντιφάσεων και των ορίων της. Η φράση έρχεται απ’ έξω σημαίνει έξω από την οικονομική ζωή των εργαζομένων και πέρα από τις εμπειρίες και τις γνώσεις που αποκομίζουν οι εργάτες στα πλαίσια της εργασίας τους. Δεν σημαίνει αυτό που αργότερα ειπώθηκε ότι πρόκειται για κάποιους “θεόσταλτους εισβολείς” που χειραγωγούν και κατευθύνουν τους εργάτες και τους υποτάσσουν για να καταλήξουν ότι η θέση αυτή είναι η μεγάλη αιτία των αποτυχιών του εργατικού κινήματος. Αυτό το απ’ έξω συγκεκριμενοποιήθηκε στην πορεία ως η πολιτική πρωτοπορία της εργατικής τάξης, το κόμμα της που απαρτίζεται από πρωτοπόρους διανοούμενους γνώστες του μαρξισμού και των νόμων ιστορικής κίνησης της κοινωνίας που τάσσονται στην υπόθεση απελευθέρωσης της εργατικής τάξης και από πρωτοπόρους εργάτες που ξεπερνούν τα στενά όρια της τρέχουσας συνείδησης.
Το κόμμα ως μέσο της πάλης δεν είναι σταθερό και αναλλοίωτο είναι συνάρτηση των καθηκόντων και των στόχων που έχει να επιτελέσει και των συγκεκριμένων συνθηκών που θα δράσει. Στις αρχές και τις αξίες που το διέπουν, στον τρόπο οργάνωσής και λειτουργίας του πρέπει να αναγνωρίζεται η κοινωνία για την οποία αγωνίζεται. Με ποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα θα μπορέσει να φέρει σε πέρα το έργο που επωμίζεται με δεδομένου ότι ο ρόλος του δεν εξαντλείται στην νίκη της εργατικής τάξης, αλλά παραμένει απολύτως απαραίτητο σε όλη την εξέλιξη της μετεπαναστατικής κοινωνίας; Να μελετά τις εξελίξεις, τις γενικότερες συνθήκες, να διαμορφώνει τη στρατηγική μετάβαση της κοινωνίας αξιοποιώντας όλες τις επιστημονικές και άλλες δυνατότητες που του παρέχει η εργατική εξουσία. Ώσπου η εργατική τάξη αποκτήσει αυτοσυνείδηση και δυνατότητα να προωθεί τις υποθέσεις της χωρίς πρωτοπορία και αυτό θα γίνει με την πλήρη εξάλειψη των τάξεων και των αντιθέσεων. Το κομμουνιστικό κόμμα είναι αναγκαίο και απαραίτητο και κατά τη διάρκεια της ζωής του ο ρόλος του τροποποιείται σημαντικά.
Η νίκη της εργατικής τάξης επί της αστικής σε σχέση με αυτή της αστικής τάξης επί της φεουδαρχίας έχει αυξημένη δυσκολία. Ενώ οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής αναπτύσσονται εντός της φεουδαρχίας ως που καθίστανται κυρίαρχες και μένει μόνο η επικράτηση τους στο πεδίο της πολιτικής εξουσίας έναντι μιας ιδιαίτερα αποδυναμωμένης φεουδαρχικής τάξης, οι σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής δεν αναπτύσσονται εντός του καπιταλισμού. Πρέπει να προηγηθεί η ανατροπή της αστικής εξουσίας να αφαιρέσει η εργατική τάξη τα μέσα παραγωγής από τους ιδιοκτήτες τους για να αρχίσει η διαμόρφωση των σοσιαλιστικών σχέσεων.
Το μονοπωλιακό κεφάλαιο στην εποχή του ιμπεριαλισμού συγκεντρώνει τεράστια οικονομική και πολιτική δύναμη, αφού σέρνει στο άρμα του ολόκληρη την αστική τάξη και σημαντικό τμήματα των ενδιαμέσων μεσοστρωμάτων ιδιαίτερα των ανώτερων, τμήματα των μισθωτών και έχει στη διάθεσή του το σύνολο των μηχανισμών, των μέσων μαζικής ενημέρωσης, της εκπαίδευσης και του λεγόμενου κοινωνικού κράτους.
Στρατιωτικοποιεί σε μεγάλο βαθμό την κοινωνία και την οικονομία με πολλούς τρόπους. Δημιουργεί πανίσχυρες διεθνείς συμμαχίες. Παράλληλα μπορεί σε μεγάλο βαθμό να διαμορφώνει τις εξελίξεις και τους συσχετισμούς, τη λειτουργία των αστικών θεσμών ως την αυταρχική επιτροπή, να χειραγωγεί τις συνειδήσεις και τη στάση των εργαζομένων.
Συνυπολογίζοντας όλους αυτούς τους παράγοντες προκύπτει η μεγάλη δυσκολία της νίκης της εργατικής τάξης.
Όλα αυτά καθιστούν αναγκαία μια εργατική τάξη μαζί με τους συμμάχους της σε πολύ μεγαλύτερη έκταση και βαθμό συνειδητή από ότι οι υποτελείς τάξεις σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους, μεγαλύτερο τμήμα της συνειδητοποιημένο ως τον αγώνα για τον τελικό σκοπό. Και παράλληλα απαιτεί μία πρωτοπορία της που θα ηγηθεί της εργατικής τάξης έχοντας τα θεωρητικά και πολιτικά εφόδια και τις αρχές να αντέξει αυτόν τον μακρύ αγώνα.
Το κόμμα της εργατικής τάξης δεν αρκεί να είναι απλώς φορέας της μαρξιστικής θεωρίας και κάποιων δυνατότητων επεξεργασίας και σχεδιασμού, αλλά ένα κόμμα ενιαίο συμπαγές και συγκεντρωτικό που λειτουργεί με σταθερούς κανόνες με απόλυτη δημοκρατία στις γραμμές του κυρίως ως προς την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών και τις ιδεολογικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις, ανοιχτό στο νέο και στις κατακτήσεις της επιστήμης που αξιοποιεί κριτικά τη συνολική εμπειρία των αγώνων. Κατά συνέπεια δεν μπορεί να είναι μια χαλαρή συμμαχία τάσεων και οργανώσεων αλλά ενιαίο κόμμα που αποφασίζει ελεύθερα και οι αποφάσεις είναι υποχρεωτικές για όλα τα μέλη του. Αυτό είναι το κόμμα νέου τύπου. Ο Λένιν στο Τι να κάνουμε με γλαφυρό τρόπο σημείωνε: Αν αρχίσουμε με τη θεμελίωση μιας γερής οργάνωσης επαναστατών θα μπορέσουμε να εξασφαλίσουμε τη σταθερότητα του κινήματος στο σύνολο του να πραγματοποιήσουμε και τους σοσιαλδημοκρατικούς και τους ειδικά τρεϊντγιουνιστικούς σκοπούς.
