του Γεράσιμου Αραβανή
Τα 50 χρόνια από την αποκατάσταση των αστικοκοινοβουλευτικών θεσμών στην Ελλάδα προκάλεσε πλήθος δημοσιευμάτων, συζητήσεων, εκδόσεων και ποικίλες εκτιμήσεις των γεγονότων και της πορεία στις χώρας εκ τότε και δικαιολογημένα. Ήταν ένα σταθμός στα πλαίσια της διακυβέρνησης της χώρας από την αστική τάξη.
Η ΚΕ του ΚΚΕ έδωσε στην δημοσιότητα πολυσέλιδη Διακήρυξη που περιλαμβάνει τις εκτιμήσεις του κόμματος από την επιβολή της δικτατορίας και τους παράγοντες που την προκάλεσαν, την στάση των πολιτικών δυνάμεων καθώς και κρίσεις της πολιτικής του ΚΚΕ ως προς το περιεχόμενο της πολιτικής του και την αντιδικτατορική του δράση. Τοποθετείται ακόμη σε ολόκληρη την περίοδο από το 1974 μέχρι σήμερα.
Οι τοποθετήσεις αυτές εκκινούν από τις νέες θέσεις που ανέπτυξε η ηγεσία τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι οποίες βρίσκονται σε αντίθεση με τις τότε κομματικές εκτιμήσεις και αποφάσεις. Φτάνει ως τη χρεοκοπία της χώρας και στην επιβολή των μνημονίων, τις συνέπειες του εργαζόμενους και τη χώρα και την τραυματική απώλεια της μισής επιρροής του ίδιου του ΚΚΕ και συνεχίζει μέχρι σήμερα.
Προφανώς η ΚΕ αξιοποιεί την επέτειο αυτή για να προβάλει συνολικά τις εκτιμήσεις του κόμματος για την πορεία της χώρας του κινήματος και του ίδιου του κόμματος στην περίοδο αυτή και αυτό δίνουν στο κείμενο μία ιδιαίτερη σημασία.
Τα θέματα είναι πολλά και το αντικείμενο μεγάλο γι’ αυτό θα περιοριστούμε σε ορισμένες παρατηρήσεις και σε πρώτη ευκαιρία θα επανέλθουμε.
1. Για ποιο λόγο έγινε οι δικτατορία, ποιες δυνάμεις την προκάλεσαν και ποια ακριβώς προβλήματα ήρθε να λύσει;
Η Διακήρυξη αναφέρει ότι: Η δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967 ήταν προέκταση των χαρακτηριστικών και των αδιέξοδων του αστικού πολιτικού συστήματος όπως αυτό διαμορφώθηκε μετά από τη ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας και τη σταθεροποίηση της καπιταλιστικής εξουσίας. Αυτή η σταθεροποίηση που είχε στηριχτεί από όλες τις αστικές πολιτικές δυνάμεις και το παλάτι είχε πραγματοποιηθεί σε συμμαχία αρχικά με το βρετανικό και στη συνέχεια με τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό. Όμως δεν άργησε να οδηγήσει σε νέες ενδοαστικές αντιθέσεις που αφορούσαν τις ισορροπίες δυνάμεων εντός του καπιταλιστικού κράτους με επίκεντρο το ρόλο του θρόνου, τον έλεγχο του στρατού και το διορισμό των κυβερνήσεων, την εξωτερική πολιτική και τη δυνατότητα του αστικού πολιτικού συστήματος να λειτουργεί αποτελεσματικά στη χειραγώγηση και τελικά την ενσωμάτωση των εργατικών λαϊκών δυνάμεων. Οι ενδοαστικές αντιθέσεις περιπλέχτηκαν με ενδοιμπεριαλιστικές… Μέσα σε αυτό το ευρωπαϊκό και διεθνές πλαίσιο η δικατορία των συνταγματαρχών αποτέλεσε μία προσπάθεια επίλυσης των αδιεξόδων του αστικού πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα με την κατάλυση της αναχρονιστικής διατήρησης δύο κέντρων εκτελεστικής εξουσίας του βασιλιά που ήταν αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων και της αστικής κυβέρνησης. Από τα προηγούμενα συνάγεται ότι κύριος στόχος της επιβολής δικτατορίας ήταν η κατάργηση της βασιλείας που με τις εξουσίες που διέθετε ήταν το μείζον πρόβλημα. Χρειαζόταν η επιβολή δικτατορίας για να λυθεί αυτό το πρόβλημα;
Στη συνέχεια αναφέρει: Η ομάδα των πραξικοπηματιών είχε εκκολαφτεί στο πλαίσιο των μηχανισμών του μεταπολεμικού κράτους και το αστικού στρατού αλλά και του ΝΑΤΟ με κεντρικό στόχο τη σταθεροποίηση της καπιταλιστικής εξουσίας και την καταστολή του κομμουνιστικού και εργατικού κινήματος… Ακόμα η ομάδα των πραξικοπηματιών είχε αναπτύξει πολύμορφους δεσμούς με την εγχώρια αστική τάξη και τους εκπροσώπους τα αστικού πολιτικού συστήματος διέθετε διασυνδέσεις με εγχώριες και ξένες μυστικές υπηρεσίες και ειδικότερα με αυτές τον ΗΠΑ.
Αυτή είναι κατά την Διακήρυξη η εξήγηση για τη δημιουργία της δικτατορίας των συνταγματαρχών την προετοιμασία και την επιτυχία του πραξικοπήματος. Με δύο λόγια μια ομάδα πραξικοπηματιών αυτοτελώς με δική τους πρωτοβουλία ξεκινά και διαμορφώνει σχέδιο κάνει προβοκάτσιες πιάνει τα κατάλληλα πόστα στο στρατό και στους μηχανισμούς, διασυνδέεται και εγκαθιστά δικτατορία και αυτό συμβαίνει χωρίς καμία ενεργό συμμετοχή των αμερικανών ωθούμενοι μόνο από ενδοαστικές αντιθέσεις. Αν ο ρόλος της ΕΕ και των ΗΠΑ είναι σήμερα στην Ελλάδα τεράστιος, η Ελλάδα είναι πολλαπλά εξαρτημένη χώρα, την εποχή εκείνη μπορούμε να μιλήσουμε για περίπου προτεκτοράτο, οι αμερικανοί έλεγχαν τα πάντα και κυρίως το στρατό, εκπαίδευαν και εγκαθιστούσαν αξιωματικούς αρκετοί εκ των οποίων ήταν διασυνδεδεμένοι με τη CIA, έλεγχαν απολύτως την κυβέρνηση και τις πολιτικές αποφάσεις. Εξάλλου η εποχή του ο Κανελλόπουλος έλεγε στον Πιουριφόι στρατηγέ ιδού ο στρατό σας δεν ήταν μακριά. Χωρίς την έγκριση τους τουλάχιστον και χωρίς πολύ σημαντικούς κορυφαίους λόγους εσωτερικούς και διεθνείς και πρωτίστως την εξυπηρέτηση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ η δικτατορία δεν θα γινόταν. Να σημειώσουμε ότι ο εργατικός και λαϊκός παράγοντας και ο ρόλος του στις εξελίξεις και η άνοδος του κινήματος στα προηγούμενα χρόνια είναι ανύπαρκτος στην αντίληψη της κεντρικής επιτροπής.
Η εκτίμηση της ΚΕ είναι εντελώς επιφανειακή αφού εξαφανίζει την εξάρτηση της χώρας και το ρόλο του Ιμπεριαλισμού και μαζί τις τεράστιες ευθύνες του αστικού πολιτικού κόσμου. Είναι θέση που διαλύει τη διαμορφωμένη συλλογική αντίληψη των εξελίξεων της περιόδου εκείνης και τις βάσεις πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε το εργατικό και λαϊκό κίνημα.
Στη βάση της εκτίμησης αυτής βρίσκεται η λανθασμένη αντίληψη της αλληλεξάρτησης που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο κόσμο, σε πλήρη αντίθεση με την πραγματική εικόνα του κόσμου που μεγάλα πολυεθνικά μονοπώλια και ελάχιστα μεγάλα ιμπεριαλιστικά κράτη εκμεταλλεύονται και εξαρτούν μικρότερα κράτη, εργατικές τάξεις και λαούς.
Αφαιρώντας το ρόλο του ιμπεριαλισμού στη διαμόρφωση των εξελίξουν μένουν οι ενδοαστικές αντιθέσεις οι οποίες υποτίθεται ότι είναι η μοναδική κινητήρια δύναμη των εξελίξεων και ίσως κάποια απρόβλεπτα γεγονότα με αποτέλεσμα κάποιοι να κινούνται αυτοβούλως και να επιβάλλουν δικτατορία.
2. Η διακήρυξη αναφέρει ότι η πολιτική μορφή που παίρνει η αστική εξουσία εξαρτάται σχεδόν ολοκληρωτικά από την καλύτερη εξυπηρέτηση των συμφέροντων της αστικής τάξης ή τμημάτων της και ελάχιστα ή καθόλου από τη δράση του εργατικού κινήματος και του κομμουνιστικού κόμματος. Ο μαρξισμός αναφέρει ότι στις ταξικές κοινωνίες την ιστορία διαμορφώνει η πάλη των τάξεων και όχι απλώς η θέληση της κυρίαρχης τάξης. Η κυρίαρχη τάξη έχει τον πρώτο λόγο στη διαμόρφωση των εξελίξεων, καθότι κυρίαρχη, όμως το τελικό αποτέλεσμα είναι συνέπεια της ανταγωνιστικής δράσης των τάξεων της κοινωνίας και πρωτίστως της δράσης της εργατικής τάξης. Πρόκειται για αντιδιαλεκτική θέση που έχει μεγάλες συνέπειες στην διαμόρφωση αποτελεσματικής ταξικής πολιτικής. Με βάση τη θέση αυτή η ιστορική εξέλιξη δεν θα υπάρξει παρά μόνο η εκδήλωση στοιχειακών δυνάμεων.
3. Η δικτατορία βρήκε το ΚΚΕ απροετοίμαστο κυρίως λόγω της κρίσης που σοβούσε στο κόμμα και των λαθεμένων αντιλήψεων που είχαν στη βάση τους την 6η ολομέλεια του 1934 και στη στρατηγική των σταδίων και επηρέασαν σοβαρά τις λαθεμένες θέσεις και στην αποτυχία της δεκαετίας του 1940. Τελικά έφτασε η ανάλυση στο λάθος των λαθών, κατά την ηγεσία του κόμματος, στη θεωρία των σταδίων. Έχουμε αναφερθεί εκτενώς παλαιότερα γι’ αυτό θα περιοριστούμε σε λίγες επισημάνσεις.
— Το πρόγραμμα του 1934 πρόβλεπε επανάσταση σε δύο στάδια ένα αστικό δημοκρατικό που γρήγορα θα μετεξελισσόταν σε σοσιαλιστικό και δικτατορία προλεταριάτου. Με τη στρατηγική αυτή πορεύτηκε το ΚΚΕ στην κατοχή και συνέβαλε αποφασιστικά στην απελευθέρωση της χώρας, δημιούργησε ένα τεράστιο κίνημα για Λευτεριά και Λαοκρατία, δημιούργησε πολυπληθή και ισχυρό στρατό και δομές εξουσίας στην ελεύθερη Ελλάδα, διαμόρφωσε δηλαδή τις προϋποθέσεις της επανάστασης στη χώρα. Ένωσε την εργατική τάξη σε επαναστατική κατεύθυνση υπό την καθοδήγησή του και συσπείρωσε τη μεγάλη πλειοψηφία της αγροτιάς και των μικροαστικών στρωμάτων των πόλεων. Με δύο λόγια διαμόρφωσε ολοκληρωμένες τις προϋποθέσεις για την κατάληψη της εξουσίας. Το πρόγραμμα του κόμματος έθετε με σαφήνεια την ανάγκη κατάληψης της εξουσίας και όχι διαμόρφωσης κυβέρνησης με τα αστικά κόμματα υπό την επίβλεψη το αγγλικού ιμπεριαλισμού,όπως τελικά έγινε.
–Το γιατί δεν κατέλαβε το ΕΑΜ την εξουσία είναι ένα μεγάλο ζήτημα που απαιτεί ιστορική ερμηνεία, σε καμιά περίπτωση όμως δεν είναι θέμα της στρατηγικής των σταδίων. Με την ίδια στρατηγική οι Γιουγκοσλάβοι κατέλαβαν την εξουσία και με στρατηγική δύο σταδίων οι μπολσεβίκοι πήραν μέρος στην επανάσταση του Φλεβάρη που δημιούργησε μεν εξουσία του προλεταριάτου και της αγροτιάς, αλλά κυριαρχούσαν τα μικροαστικά κόμματα και την υπέταξαν στην πολιτική της αστικής τάξης. Οι μπολσεβίκοι συνέχισαν την επανάσταση ως την τελική νίκη τον Οκτώβρη υλοποιώντας έτσι τη στρατηγική των σταδίων ως τη δικτατορία του προλεταριάτου. Προσέφεραν έτσι μία πειστική απόδειξη της ορθότητας της στρατηγικής αυτής και ένα οδηγό για τα κομμουνιστικά κόμματα. Οι λόγοι για τους οποίους το ΚΚΕ τελικά συμβιβάστηκε πρέπει να αναζητηθούν πέραν της στρατηγικής του κόμματος.
–Η ηγεσία του ΚΚΕ προσπαθεί να εξηγήσει όλες τις αποτυχίες δεκαετιών του κόμματος και του εργατικού κινήματος με την εφαρμογή της θεωρίας των σταδίων. Σε άλλο παράγοντα ή αιτία δεν στρέφεται ούτε καν το εξετάζει και το κυριότερο δεν είναι διατεθειμένη κριτικά να εξετάσει συγκεκριμένα τις συνθήκες και τους παράγοντες που επιδρούσαν κάθε φορά και τις αποφάσεις του πάρθηκαν, τα ανάγει όλα στη θεωρία των σταδίων.
4. Ένα μεγάλο σφάλμα που διατρέχει τη διακήρυξη είναι η ταύτιση της τακτικής με τη στρατηγική. Στην καλύτερη περίπτωση, ως τακτική η ηγεσία του κόμματος αντιλαμβάνεται το επιμέρους πρόβλημα, το πολύ άμεσο, και δεν εντάσσεται σε ένα σχέδιο που θα αμφισβητεί την πολιτική του κεφαλαίου ώστε να οικοδομηθούν οι προϋποθέσεις της επαναστατικής ανατροπής. Βλέπει με έναν τρόπο πολύ γενικό και ρηχό κάθε μεγάλο γεγονός και κάθε ιστορική περίοδο χωρίς να αναλύει συγκεκριμένα και σε βάθος την ταξική ουσία όλων των πλευρών του. Κάθε φάση της εξέλιξης με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά επιβάλλεται να μελετηθεί συγκεκριμένα με βάση το μαρξισμό και οδηγό το πρόγραμμα του κόμματος και το στρατηγικό του στόχο, ώστε η αποφάσεις να είναι εύστοχες και η κατεύθυνση της δράσης αποτελεσματική. Η αδυναμία αυτή βάρυνε αποφασιστικά στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Δίνουμε τρία παραδείγματα:
α. Η πολιτική αντιμετώπισης του φασισμού που χάραξε το 7ο συνέδριο της Κομιντέρν – ενιαίο εργατικό μέτωπο- και γύρω από αυτό λαϊκό αντιφασιστικό μέτωπο με μικροαστικά στρώματα στη βάση του ενιαίου εργατικού μετώπου ήταν ορθή. Όμως η εκτίμηση του ταξικού χαρακτήρα του φασιστικού φαινομένου ήταν επιδερμική και είχες σοβαρές αδυναμίες κυρίως ως προς την εκτίμηση της στάσης του μονοπωλιακού κεφαλαίου και συνολικά της αστικής τάξης απέναντί του με αποτέλεσμα να εκτιμηθούν λανθασμένα οι δυνατές συμμαχίες και στο τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου οδηγηθήκαμε στο σχηματισμό κυβερνήσεων κομμουνιστικών κομμάτων με αστικά κόμματα αντί αυτά να επιδιώξουν την επαναστατική ανατροπή όπου είχαν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις.
β. Άλλο μεγάλο γεγονός είναι ο πόλεμος που συνήθως δεν εμφανίζεται ως αμιγώς ταξικό γεγονός αλλά είτε ως υπεράσπιση της πατρίδας είτε ως αντιφασιστικός πόλεμος, κ.ά. Σε κάθε περίπτωση ανεξαρτήτως των συγκυριών και των συμμαχιών που οι συνθήκες επιβάλλουν οι ταξικές αντιθέσεις είναι παρούσες, τα ταξικά συμφέροντα υπάρχουν και λειτουργούν και δεν αναστέλλονται. Στο Β’ παγκόσμιο πόλεμο ο ιμπεριαλιστικός κόσμος διαιρέθηκε και ένα τμήμα του συμμάχησε με τη Σοβιετική Ένωση εναντίον του άλλου με στόχο την επικράτηση στον καπιταλιστικό κόσμο. Ήταν μία τακτική συμμαχία που είχε ημερομηνία λήξης το τέλος του πολέμου και κάθε συμβαλλόμενο μέρος λειτουργούσε για την ήττα των ναζιστών, την απελευθέρωση αλλά και την επόμενη μέρα.
Το ΚΚΕ και εν πολλοίς το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα δεν εκτίμησαν ορθά την ταξική διάσταση του πολέμου και το χαρακτήρα της συμμαχίας, από ένα σημείο και ύστερα η αντίληψη για τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα της μεγάλης Βρετανίας αμβλύνθηκε, παρέμεινε ο στόχος της απελευθέρωσης της χώρας και χάθηκε ο στόχος της επανάστασης και το εαμικό κίνημα οδηγήθηκε στο Λίβανο και στην κυβέρνηση «εθνικής ενότητας».
Στην περίπτωση της δικτατορίας πέρα από λάθη που υπήρξαν ποια άλλη τακτική μπορούσε να εφαρμόσει το κομμουνιστικό κόμμα πέρα από τη διαμόρφωση πλατιού μαζικού κινήματος και πολιτικών συμμαχιών με μικροαστικές αντιδικτατορικές δυνάμεις και ανάλογα με τις εξελίξεις και το συσχετισμό δύναμης να παρέμβει στη διαμόρφωση των μεταδικτατορικών δεδομένων; Βέβαια τέτοιες τακτικές το πρόγραμμα του κόμματος τις απορρίπτει και δέχεται μόνο την ατομική συμπόρευση με το κόμμα στη βάση της πολιτικής του και προκρίνει μόνο την κοινωνική συμμαχία εργατικής τάξης και βιοπαλαιστών αγροτών εναντίον του συστήματος εκμετάλλευσης για την ανατροπή της καπιταλιστικής εξουσίας.
γ. Άλλο πολύ σημαντικό γεγονός αν και όχι του ίδιου μεγέθους με τα προηγούμενα, είναι η χρεοκοπία της χώρας και η επιβολή των μνημονίων το 2010. Ήταν μια μεγάλη καμπή στις εξελίξεις και φυσικό ήταν να οδηγήσει σε μεγάλες ανακατατάξεις για το εργατικό κίνημα και το κομμουνιστικό κόμμα. Η αστική τάξη της χώρας από κοινού με τις πολυεθνικές και την ΕΕ επέβαλαν τη χρεοκοπία της και την επιβολή μνημονίων. Ο ΣΥΡΙΖΑ ελίχτηκε καταγγέλλοντας τα μνημόνια και παράλληλα κλείνοντας το μάτι στο κεφάλαιο και τους «θεσμούς». Ταξική απάντηση σε αυτές τις συνθήκες ήταν μία πλατιά συμμαχία των ριζοσπαστικοποιημένων εργατικών και λαϊκών δυνάμεων με ένα ξεκάθαρο πρόγραμμα διεξόδου από την κρίση στον αντίποδα της κυρίαρχης πολιτικής, κίνημα στο οποίο έπρεπε να ηγηθεί το ΚΚΕ. Το πλαίσιο που προβλήθηκε τότε – απόρριψη των μνημονίων, απόρριψης της λιτότητας, παύση πληρωμών του δημόσιου χρέους στην κατεύθυνση διαγραφής του, εθνικοποίηση των τραπεζών και των επιχειρήσεων στρατηγικής σημασίας, έξοδο από το ευρώ και την ΕΕ κλπ έδινε την απάντηση και είχε πλατιά αποδοχή. Σε αυτή τη βάση έπρεπε να οργανωθεί η σύγκρουση κάτι που το ΚΚΕ αρνήθηκε και τελικά η στάση του αυτή λειτούργησε ως ούριος άνεμος στα πανιά του ΣΥΡΙΖΑ. Από το 5% έφτασε το 36% και έγινε κυβέρνηση χειραγωγώντας εκατομμύρια εργαζομένων που αγωνιζόταν με ανατρεπτικά συνθήματα απορρίπτοντας μαζικά την ΕΕ και ισοπεδώνοντας τα αστικά κόμματα.
Αυτή την εξέλιξη η διακήρυξη την αναφέρει ως απορρόφηση του μεγαλύτερου μέρος της σοσιαλδημοκρατίας, δηλαδή του ΠΑΣΟΚ, από το ΣΥΡΙΖΑ που λειτούργησε ως ανάχωμα στη ριζοσπαστικοποίηση των μαζών και τη συσπείρωσή τους στο ΚΚΕ. Αδυνατεί να ερμηνεύσει την κατάρρευση ιστορικών αστικών κομμάτων, την απελευθέρωση εκατομμυρίων εργαζομένων που ζητούσαν απόρριψη των μνημονίων και τιμωρία των κομμάτων αυτών, αδυνατεί στην ουσία να δει εργαζόμενους, λαό με τα προβλήματα και τις αγωνίες του, με τις ταξικές αναφορές και τις εμπειρίες του. Αντίθετα, βλέπει ταμπέλες και κομματικές ταυτότητες και χιλιάδες εργαζόμενους να ακολουθούν το Σπίρτζη, τον Κουρουμπλή και άλλα στελέχη του ΠΑΣΟΚ να εντάσσονται στο ΣΥΡΙΖΑ. Αν ήταν έτσι οι μεγάλες πολιτικές μετακινήσεις εργαζομένων και η διαμόρφωση μεγάλων ανατρεπτικών κινημάτων θα ήταν αδύνατες. Γίνονται δυνατές με την εύστοχη και πειστική δράση των πρωτοπόρων πολιτικών δυνάμεων και στη συγκεκριμένη περίπτωση αυτή δεν υπήρξε.
Το ΚΚΕ δεν μπόρεσε για μια άλλη φορά να δει έγκαιρα το βάθος της κρίσης και να εκτιμήσει τη βιαιότητα της επίθεσης του κεφαλαίου για την αντιμετώπιση της που οδήγησε στη συντριβή της εργατικής τάξης, το δημόσιο χρέος στα ύψη και την εκχώρηση τεράστιου σταθερού κεφαλαίου από το κράτος στα μεγάλα μονοπωλιακά συγκροτήματα καθώς και γη ακίνητα και προνόμια, φτωχοποιώντας και ωθώντας στο περιθώριο το 50% του λαού. Ούτε στην πορεία της κρίσης μπόρεσε να δει πιο συγκεκριμένα της επιπτώσεις της πολιτικής αυτής, την εξέλιξη των διαθέσεων των εργαζομένων, ότι σε σημαντικά τμήματα τους οι αγωνιστικές διαθέσεις και αντιλήψεις είχαν εξελιχθεί ιδιαίτερα, έγιναν ριζοσπαστικές, ώστε να διαμορφωθεί ένα ισχυρό ρεύμα παρέμβασης στις εξελίξεις με στόχο την ακύρωση των μέτρων αυτών που ζητούσε γενικότερες αλλαγές.
Κινήθηκε στην ουρά των εξελίξεων αμυντικά και φοβικά απέναντι στην κυβέρνηση και την ΕΕ που είχαν την πρωτοβουλία. Λογική συνέπεια είναι η κατάληξη της Διακήρυξης ότι το ΚΚΕ αντιστάθηκε ιδεολογικά και πολιτικά και δεν ενσωματώθηκε. Η αγωνία του ήταν απλώς να μην ενσωματωθεί, να διατηρηθεί έστω και με τεράστιες απώλειες
Όμως η μεγάλη ευκαιρία που έδινε η χρεοκοπία της χώρας και η επιβολή των μνημονίων χάθηκε.
Και το κυριότερο, στο βαθμό που δεν βγαίνουν τα αναγκαία συμπεράσματα – και άρα διόρθωση της πορείας – το επόμενο αντίστοιχο επεισόδιο δεν μπορεί να αποκλειστεί.
