Ηλίας Ιωακείμογλου, Commune
Υπάρχει ήδη στο εσωτερικό του σημερινού κόσμου το ηθικό, υλικό και ιδεολογικό υπόβαθρο για την μετάβαση από την κοινωνία των λυκανθρώπων που τώρα κυβερνούν τον κόσμο, σε μια άλλη, ριζικά διαφορετική κοινωνία που ιστορικά αναγνωρίζουμε με το όνομα του κομμουνισμού, μια κοινωνία για την οποία δεν υπάρχει ούτε ένα συνώνυμο, και για αυτό θα την αποκαλούμε με το όνομά της. Όνομα που υποδεικνύει την μορφή μιας μελλοντικής κοινωνίας επειδή νοείται καταρχάς ως τρόπος παραγωγής που θα μπορούσε να θριαμβεύσει επί του καπιταλισμού· όνομα που υποδεικνύει όμως και κάτι άλλο που έχει ξεχαστεί: ο κομμουνισμός είναι επίσης μια ιστορική τάση. Υπάρχει δηλαδή ως δυνατότητα η οποία ελλοχεύει στα διάκενα που αφήνει η κυριαρχία του καπιταλισμού, ως δυνατότητα που εάν ενεργοποιηθεί μπορεί να διεκδικήσει, σε ασυμβίβαστη αντιπαλότητα με αυτόν, την πρωτοκαθεδρία στον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας και της οικονομίας.
Σε τι ακριβώς συνίσταται, όμως, μια ιστορική τάση;
Με τι κριτήριο να ανιχνεύσουμε την ύπαρξη της ιστορικής τάσης του κομμουνισμού;
Σε ποια φαινόμενα μπορούμε να ανιχνεύσουμε την ύπαρξη αυτής της ιστορικής τάσης; Τι είναι αυτό που μέσα στον καπιταλισμό προαναγγέλλει την δυνατότητα του κομμουνισμού; Πού βρίσκονται τα διάκενα που αφήνει στην αρχιτεκτονική του ο καπιταλισμός και πώς ενεδρεύει μέσα σε αυτά η ιστορική τάση του κομμουνισμού;
1. Σε τι συνίσταται μια ιστορική τάση;
Η έννοια της ιστορικής τάσης (ή της ιστορικής ροπής), στην μαρξιστική θεωρητική παράδοση, ορίζεται πρώτον, ως μια διαδικασία χωρίς υποκείμενο(1) η οποία εκτυλίσσεται χάρη στις δικές της ενδογενείς δυνάμεις, την δική της εσωτερική κινητήρια δύναμη, και δεύτερον, ως μια διαδικασία της οποίας η πραγματοποίηση βρίσκει εξωτερικά εμπόδια, παρεμποδίζεται ή εκτρέπεται από την πορεία της ή αναβάλλεται, από αντιδρώσες αιτίες(2), από περιστάσεις ή συνθήκες που τίθενται ως εμπόδια στην πορεία της. Αυτά τα δύο χαρακτηριστικά προσδίδουν στην ιστορική τάση τον χαρακτήρα της ιδιαίτερης κλίσης, της προδιάθεσης, της ιστορικής ευκαιρίας, της ροπής μιας αναγκαιότητας να πραγματοποιηθεί μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα, αλλά και μερικές φορές αμέσως.
Επειδή τέτοιος είναι ο χαρακτήρας των ιστορικών τάσεων εν γένει, και της τάσης προς τον κομμουνισμό, ενδέχεται η ιστορία να κατευθυνθεί προς τον σοσιαλισμό, μεταβατική φάση μεταξύ του καπιταλισμού και του κομμουνισμού, αλλά ενδέχεται επίσης να κατευθυνθεί προς την βαρβαρότητα· και πoιον δρόμο θα πάρει η Ιστορία όταν θα φτάσει στην κρίσιμη διχάλα εξαρτάται από την πολιτική οργάνωση και δράση, την δική μας και την δική τους. Με δυο λόγια, ο κομμουνισμός είναι επίδικο αντικείμενο των ταξικών αγώνων, και για αυτόν τον λόγο, εάν θα πραγματοποιηθεί εξαρτάται από την ικανότητά μας να διακρίνουμε τι είναι αυτό που στο εσωτερικό του καπιταλισμού προαναγγέλλει τον κομμουνισμό, και τι προαναγγέλλει την βαρβαρότητα, να διακρίνουμε σε τι πρέπει να κάνουμε χώρο για να αναπτυχθεί, τι να ενισχύσουμε και τι να καταστρέψουμε.
2. Με τι κριτήριο να ανιχνεύσουμε την ύπαρξη της ιστορικής τάσης του κομμουνισμού;
Σε μια από τις πρώτες σελίδες του Κεφαλαίου, αναφέρεται ότι το εμπόρευμα, στοιχειώδης μορφή του προϊόντος της εργασίας που προορίζεται για την αγορά, είναι για την αστική κοινωνία ό,τι είναι το κύτταρο για τον οργανισμό, και επομένως ο τρόπος παραγωγής είναι, κατά κάποιον τρόπο, παρών μέσα σε κάθε ένα από τα προϊόντα του, τα εμπορεύματα που παράγει: χωρίς αυτά δεν υπάρχει χρήμα, ούτε κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής. Εκκινώντας, πιθανότατα από αυτή την αφετηρία, ο Louis Althusser, φτάνει στο συμπέρασμα ότι η δωρεάν, μη χρηματική, μη εμπορευματική δαπάνη, είναι η αναγκαία προϋπόθεση του κομμουνισμού· διότι χωρίς το καπιταλιστικό εμπόρευμα δεν υπάρχει νόμος της αξίας (δηλαδή προσδιορισμός της αξίας των προϊόντων από την δαπάνη ανθρώπινης εργασίας), ούτε υπάρχει χρήμα, ούτε κεφάλαιο, ούτε εκμετάλλευση της εργασίας.
Όσο ατελής μπορεί να είναι αυτός ο ορισμός, μάς υποδεικνύει ποια είναι η αφετηρία από την οποία ξεκινώντας μπορούμε να αρχίσουμε να διακρίνουμε τις μορφές που παίρνει η ιστορική τάση του κομμουνισμού εκεί όπου εργαζόμαστε, όπου παράγουμε (δηλαδή μέσα στις σχέσεις παραγωγής), και εκεί όπου συντηρούμαστε και αναπαραγόμαστε (δηλαδή μέσα στις σχέσεις αναπαραγωγής). Εάν ξεκινήσουμε να διακρίνουμε αυτά που μέσα στον καπιταλισμό προαναγγέλλουν τον κομμουνισμό, θα τα βρούμε σε όλα εκείνα τα μέρη όπου «δεν υπάρχουν εμπορευματικές σχέσεις, ούτε οικονομική εκμετάλλευση, ούτε πολιτική κυριαρχία, ούτε υποδούλωση ή ιδεολογικός εκφοβισμός»(3).
Με αυτό το κριτήριο, ο κομμουνισμός βρίσκεται διάσπαρτος γύρω μας σε μικρές και σε μεγάλες πραγματικότητες. Στήνει ενέδρα, πρώτο από όλα, μέσα στις σχέσεις παραγωγής, δηλαδή στις σχέσεις που έχουν, όσοι παράγουν, μεταξύ τους και με τα μέσα της εργασίας τους. Βρίσκεται, όμως, και στις σχέσεις κοινωνικής αναπαραγωγής, δηλαδή στην «καθημερινή ζωή», στην εστία, στις οικογένειες, στα σχολεία, στις εκκλησίες και τα γήπεδα, στους δρόμους και στις συλλογικότητες, στις λειτουργίες της πόλης γενικά, και σε έξεις που συντελούν στην συντήρηση και την αναπαραγωγή, βιολογική και κοινωνική, των υποτελών κοινωνικών τάξεων.
3. Τι είναι αυτό που μέσα στον καπιταλισμό προαναγγέλλει την δυνατότητα του κομμουνισμού;
3.1. Η ιστορική τάση του κομμουνισμού μέσα στην κεφαλαιοκρατική διαδικασία παραγωγής
Ο ίδιος ο καπιταλισμός αναπτύσσει συνθήκες ευνοϊκές για την εμπέδωση της ιστορικής τάσης του κομμουνισμού διότι μετατρέπει τις συνθήκες εργασίας και παραγωγής σε κατεύθυνση αυξανόμενης κοινωνικοποίησης(4): μετατρέπει τα διάσπαρτα ατομικά μέσα παραγωγής σε συστήματα μηχανών που θέτει σε κίνηση ο συλλογικός εργαζόμενος(5), εφαρμόζει στην παραγωγή τις επιστημονικές και τεχνικές γνώσεις που αναπτύσσονται στα ερευνητικά ιδρύματα και εργαστήρια, δείχνει πώς να γίνονται οικονομίες στην χρήση των μέσων παραγωγής μέσω της συλλογικά συνδυασμένης εργασίας, εκμεταλλεύεται μεθοδικά την γη και τους φυσικούς πόρους, και λοιπά(6). Παράλληλα δε με αυτήν την άνοδο της παραγωγικής ικανότητας της εργασίας και την συγκρότηση ενός διαρκώς ικανότερου συλλογικού εργαζόμενου, εντείνονται, η διαρκής επιχείρηση του Κεφαλαίου να απαξιώνει τις εργασιακές του ικανότητες, η ανελευθερία στους χώρους παραγωγής, η καταπίεση και ο εργοδοτικός αυταρχισμός, η εκμετάλλευση(7). Μαζί με αυτά συγκροτείται ο κόσμος της μισθωτής εργασίας ως αντιπαλότητα προς το Κεφάλαιο· και αυτή η συγκρότηση δεν είναι επιλογή ή ατύχημα, είναι στοιχείο μόνιμο και αναλλοίωτο της κεφαλαιοκρατικής διαδικασίας παραγωγής που την συνοδεύει εξαρχής, είναι το δικό της προπατορικό αμάρτημα. Αυτές οι αντιφατικές συνθήκες, αφενός η εντεινόμενη συλλογική φύση της εργασίας και η αυξανόμενη ικανότητά της να παράγει, και από την άλλη το αυθαίρετο κεφαλαιοκρατικό της περίβλημα που επιβάλλει την ιδιωτική ιδιοποίηση του προϊόντος της εργασίας και την κεφαλαιοκρατική οργάνωση της εργασίας, αυτές οι αντιφατικές συνθήκες αποτελούν αντικειμενική βάση της ιστορικής τάσης προς τον κομμουνισμό.
Η τάση αυτή, όμως, έχει και υποκειμενική βάση: Η ιστορική τάση του κομμουνισμού βρίσκεται στην μάθηση και στην γνώση που δεν αξιολογούμε ως στοιχείο ενός εμπορεύματος, στην επιθυμία μας να μην πουλάμε στα αφεντικά τις εργασιακές μας ικανότητες αλλά να τις χρησιμοποιούμε για να παράγουμε, όχι εμπορεύματα αλλά δημόσια και κοινά αγαθά, στην επιθυμία μας η εργασία να είναι δημιουργική και να μην τεμαχίζεται σε διανοητική και χειρωνακτική, ούτε σε εργασία επίβλεψης και εκτέλεσης, ούτε να οργανώνεται σε ιεραρχικές εργασιακές συλλογικότητες. Η ιστορική τάση του κομμουνισμού βρίσκεται, λοιπόν, στην επιθυμία μας να πάψει η εργασία να είναι καταπόνηση και υποταγή για να γίνει ευχαρίστηση και ανάπτυξη των δημιουργικών ικανοτήτων μας. Ο κομμουνισμός βρίσκεται, με δυο λόγια, εκεί όπου ο τρόπος με τον οποίο εργαζόμαστε, μόνοι και σε συνεργασία, έρχεται σε αντίθεση με τον δεσποτισμό του κεφαλαίου και το δικά του σχέδια για την οργάνωση της εργασίας, για το είδος και την χρησιμότητα των προϊόντων που παράγουμε, για τον τρόπο με τον οποίο τα παράγουμε και πού τα διαθέτουμε και ποιος τα ιδιοποιείται, δηλαδή με τον τρόπο παραγωγής· και αυτά δεν θα συμβούν σε κάποιο μακρινό μέλλον, συμβαίνουν εδώ και τώρα.
Αυτή η επιθυμία να εργαζόμαστε αλλιώς, έχει την βάση της μέσα στην άμεση διαδικασία κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, εκεί όπου ο συλλογικός ή ατομικός κεφαλαιοκράτης συγκεντρώνει ως ιδιοκτησία του τους υλικούς και άυλους όρους της παραγωγής εμπορευμάτων και τους θέτει σε κίνηση μέσω της κατανάλωσης των μέσων παραγωγής και των εργασιακών ικανοτήτων των μισθωτών. Εκεί, λοιπόν, συγκροτείται ο συλλογικός εργαζόμενος, συλλογικός επειδή διαθέτει εσωτερική οργάνωση προκειμένου να δρα σαν να ήταν ένα άτομο. Αυτός σχηματίζεται καταρχάς ως σύστημα θέσεων εργασίας(8) που καταλαμβάνουν οι παραγωγικοί εργαζόμενοι και από τις όποιες επιτελούν εργασίες οι οποίες σε συνδυασμό με την κατανάλωση μέσων παραγωγής παράγουν εμπορεύματα. Η καπιταλιστική μονάδα παραγωγής, στο γραφείο ή στο εργοστάσιο, επιδιώκει, και εν πολλοίς επιτυγχάνει, να συγκροτήσει συλλογικό εργαζόμενο από τον οποίο προσπαθεί να στερήσει κάθε είδους βαθμούς ελευθερίας ώστε να θέσει υπό έλεγχο(9) την διαδικασία παραγωγής σε όλες τις πτυχές της. Αναπτύσσει για αυτό μορφές εργασιακού δεσποτισμού, τεμαχίζει την εργασιακή διαδικασία σε επιμέρους εργασίες, τυποποιημένες, επαναληπτικές, και εάν είναι εφικτό, στοιχειώδεις(10). Όταν και όπου το βρίσκει συμφέρον και εφικτό, υποβιβάζει την εργασία σε εξάρτημα των μηχανών μέσα στο σύγχρονο εργοστάσιο ή στο σύγχρονο γραφείο. Όλα αυτά συμβαίνουν ώστε οι μισθωτοί να παραχωρούν στον έλεγχο του κεφαλαίου την ειδίκευσή τους, την τέχνη τους, τις τεχνικές και επιστημονικές τους γνώσεις, την ικανότητά τους να δίνουν υπερεργασία, δηλαδή περισσότερη εργασία από αυτή που απαιτείται για να ζήσουν μια κανονική ζωή. Αυτή είναι η μία πλευρά των πραγμάτων, η μία πλευρά μιας αντίφασης. Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά: Η σύγχρονη κεφαλαιοκρατική παραγωγή συνοδεύεται στην μεγάλη βιομηχανία, και τώρα πια και σε πολλές παραγωγικές διαδικασίες του τομέα των υπηρεσιών, από συσσώρευση πρακτικής πείρας σε μεγάλη κλίμακα· και αυτή την πείρα την αποκτά μόνο ο συλλογικός εργαζόμενος: η πείρα του συλλογικού εργάτη ανακαλύπτει και δείχνει με ποιο τρόπο να εφαρμοστούν με τον απλούστερο τρόπο οι τεχνολογικές και επιστημονικές γνώσεις και ποιες πρακτικές δυσκολίες πρέπει να ξεπεραστούν στην εφαρμογή της θεωρίας. Η συσσωρευμένη πείρα του συλλογικού εργάτη είναι όρος για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και της κερδοφορίας.
Επομένως, μέσα στις μονάδες παραγωγής, έχουμε μια διπλή κίνηση(11): αφενός το κεφάλαιο ιδιοποιείται τις γνώσεις, τις πρακτικές γνώσεις, τις δεξιότητες του μισθωτού, τον απο-ειδικεύει, χωρίζει τη διανοητική από τη χειρωνακτική εργασία, ορθώνει απέναντι του την επιστήμη σαν αυτόνομη παραγωγική δύναμη υλοποιημένη μέσα στο σύστημα των μηχανών, χωρίζει τις εργασίες διεύθυνσης από τις εργασίες εκτέλεσης, και αφετέρου δημιουργεί τους όρους για τη συγκρότηση ενός συλλογικού εργάτη που ανανεώνει ακατάπαυστα τις γνώσεις του, τις πρακτικές του γνώσεις, αναπτύσσει καινούργιες πρακτικές και δεξιότητες, συσσωρεύει απέναντι στο κάθε τόσο ανανεωμένο σύστημα των μηχανών πρακτική πείρα χωρίς την οποία το σύστημα των μηχανών δεν μπορεί να λειτουργήσει· δημιουργεί δηλαδή, αυτό το ίδιο, τις αντικειμενικές συνθήκες για την αύξηση βαθμών ελευθερίας της εργασίας έναντι του κεφαλαίου, και τελικά για την συγκρότηση μιας συλλογικότητας που είναι σε θέση θα αμφισβητεί την ιδιοκτησία του.
Δεν είναι, λοιπόν, το κεφάλαιο ένα υποκείμενο με απόλυτη εξουσία επί της εργασίας, και οι μισθωτοί δεν είναι υποχείρια του κεφαλαίου και εύπλαστη μάζα· η υπόσταση του συλλογικού εργάτη, η υποταγή του στον εργοδοτικό δεσποτισμό ή εναλλακτικά η κατάκτηση βαθμών ελευθερίας έναντι του Κεφαλαίου, το περιεχόμενο της εργασίας και η οργάνωσή της, είναι επίδικα αντικείμενα των ταξικών αγώνων μέσα στις παραγωγικές διαδικασίες. Ο κομμουνισμός ενεδρεύει μέσα στην άμεση διαδικασία παραγωγής επειδή εκεί έρχεται σε αντίθεση η εξουσία του κεφαλαίου με την σχετική αυτονομία του συλλογικού εργαζόμενου, με επίδικο αντικείμενο την οργάνωση της εργασίας, τον τρόπο με τον οποίο παράγουμε, και τελικά τις σχέσεις παραγωγής. Η απαίτησή μας για μια νέα οργάνωση της παραγωγής, για νέες παραγωγικές σχέσεις, ελλοχεύει μέσα στην ίδια την κεφαλαιοκρατική παραγωγή, εκεί είναι η αντικειμενική βάση της.
Στη σημερινή ιστορική συγκυρία ολόπλευρης κρίσης του καπιταλισμού, καθώς ταξιδεύουμε σε άγνωστα νερά, όπου όλες οι ζωές διακυβεύονται, όχι μόνο οι δικές μας, αλλά και της άρχουσας τάξης που δεν ξέρει πια πώς να ηγεμονεύει, πώς να κυβερνά δηλαδή στο όνομα του γενικού συμφέροντος, πρέπει να ξαναπιάσουμε, ατομικά είτε συλλογικά, το σπασμένο νήμα αυτής της ξεχασμένης παράδοσης που ρωτάει πώς παράγουμε, γιατί και για ποιον· με δυο λόγια γιατί αυτές οι σχέσεις παραγωγής και όχι άλλες, γιατί η ιδιωτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και όχι άλλη, και πρέπει να θέσουμε αυτές τις ερωτήσεις τώρα επειδή το τέλος του ταξιδιού εξαρτάται από την απάντηση, και επειδή έχουμε πλησιάσει επικίνδυνα στην κρίσιμη διχάλα που χωρίζει τον δρόμο προς τον σοσιαλισμό από τον δρόμο προς την βαρβαρότητα.
Αυτός είναι, λοιπόν, ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται η ιστορική τάση προς τον κομμουνισμό μέσα στους χώρους της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, και δική μας δουλειά πρέπει να είναι να της δώσουμε χώρο και διάρκεια εδώ και τώρα.
Υπάρχει, όμως, ένας επιπλέον τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται η ιστορική τάση προς το κομμουνισμό, και αυτός βρίσκεται μέσα στην διαδικασία της κοινωνικής αναπαραγωγής(12).
3.2. Η ιστορική τάση του κομμουνισμού μέσα στην διαδικασία κοινωνικής αναπαραγωγής
Υπάρχουν βασικές επισημάνσεις στο έργο του Μαρξ, και σημαντική βιβλιογραφία της μαρξιστικής ανθρωπολογίας(13), ότι στο εσωτερικό ενός καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού, ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής συναρθρώνεται με μη καπιταλιστικές μορφές οικονομίας και θεσμούς, τους οποίους εντάσσει στο εσωτερικό του και υπό την κυριαρχία του. Επομένως, δεν είναι όλα κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής σε μια χώρα· διατηρούνται ζώνες οι οποίες παραμένουν έξω από την άμεση κυριαρχία του εμπορεύματος και της άμεσης διαδικασίας παραγωγής κεφαλαίου (και επομένως της λογικής του κέρδους): Από τα δημόσια αγαθά (στα οποία εξ ορισμού έχουν πρόσβαση όλοι οι πολίτες), την υγεία, το νερό, την δημόσια εκπαίδευση και τους δημόσιους χώρους έως τα απλώς χρήσιμα πράγματα, που δεν πωλούνται, τις χρηστικές αξίες (τις αξίες χρήσης) που παράγουν οι οικιακές διαδικασίες εργασίας και οι διαδικασίες κοινωνικής αναπαραγωγής, τα κοινά αγαθά (που είναι δηλαδή κοινωνική ιδιοκτησία, ανήκουν σε όλους ή σε κανέναν) και κάθε τι χρήσιμο που παράγεται χωρίς να προορίζεται για κέρδος, από την φροντίδα των ηλικιωμένων, των ασθενών και των παιδιών μέσα στην εστία έως την συντήρηση της κατοικίας, πολλές εργασιακές διαδικασίες που αποσκοπούν στην κοινωνική αναπαραγωγή υπάρχουν χωρίς να υποτάσσονται στην διαδικασία αξιοποίησης του κεφαλαίου, δεν παράγουν προϊόντα για κέρδος, ούτε προϊόντα για την αγορά εμπορευμάτων.
Η ιστορική τάση του κομμουνισμού βρίσκεται, και αλλού, μέσα στην καθημερινή ζωή, στις μη εμπορευματικές δραστηριότητες ψυχαγωγίας, στο δώρο που δεν περιμένει αντάλλαγμα, στην δωρεά που γίνεται ανώνυμα, στις πραγματικές φιλίες, αυτές που δεν υποκρύπτουν ανταλλαγές εξυπηρετήσεων, στους έρωτες εκείνους που δεν κρατούν λογιστικά βιβλία για αυτά που πήρες και αυτά που έδωσες, στα παιδικά παιχνίδια, στην απόλαυση της φύσης χωρίς μεσάζοντες του εμπορίου και της γαιοπροσόδου, στις παρέες που παίζουν ποδόσφαιρο έχοντας κιόλας ξεχάσει ποιο είναι το σκορ, στο Imagine του Τζον Λένον και στις ταινίες του Κεν Λόουτς, στην αναγνώριση ενός και μοναδικού έθνους, του έθνους των ανθρώπων, στην ενσυναίσθηση «που συνοδεύει την ιδέα ενός κακού που επήλθε σε έναν άλλο που δεν γνωρίζουμε και φανταζόμαστε όμοιό μας»(14), στις μουσικές μπάντες και στις θεατρικές ομάδες που παίζουν μόνο για την ευχαρίστηση την δική τους και των άλλων, και σε όλα τα άλλα που έχουν την ίδια φύση.
Αυτά τα στοιχεία κοινωνικής αναπαραγωγής, δεν είναι χώροι άμεσης αξιοποίησης του κεφαλαίου, είναι διάκενα στο εσωτερικό του καπιταλισμού, διάκενα όπου εγκαθίσταται και δύναται να αναπτυχθεί η ιστορική τάση προς τον κομμουνισμό, η συγκρουσιακή σχέση με τις προτεραιότητες του Κεφαλαίου.
4. Τι να κάνουμε;
Εάν έτσι έχουν τα πράγματα, εάν ο κομμουνισμός είναι ιστορική τάση που ενεδρεύει μέσα στον καπιταλισμό, μέσα στην διαδικασία παραγωγής και στην διαδικασία κοινωνικής αναπαραγωγής, εάν είναι αυθόρμητη κατεύθυνση της ιστορίας που τείνει να άρει την παρούσα κατάσταση ήδη τώρα, τότε η ιδέα του κομμουνισμού θα έπρεπε να έχει για εμάς τουλάχιστον τέσσερις(15) λειτουργίες: Πρώτον, να αποτελεί κανόνα αξιολόγησης του γενικού προσανατολισμού της συγκεκριμένης, τρέχουσας πολιτικής. Δεύτερον, να αποτελεί κανόνα επιλογής μιας επιμέρους πολιτικής, σε ένα συγκεκριμένο πεδίο κοινωνικής αντιπαράθεσης ή ταξικών αγώνων, έναντι μιας άλλης. Τρίτον, να νοηματοδοτεί και να αξιολογεί όσες ενέργειες αναλάβαμε στο παρελθόν, και τέταρτο, να αποτελεί καθοδηγητική αρχή των πράξεών μας εν θερμώ, την στιγμή κατά την οποία αυτές διεξάγονται.
Αυτά σημαίνουν, ότι πρέπει καταρχάς να περιγράψουμε με σαφήνεια και ακρίβεια σε ποια διάκενα του συστήματος ελλοχεύει η ιστορική τάση του κομμουνισμού και να μάθουμε να αναγνωρίζουμε τις συγκεκριμένες μορφές που αυτή παίρνει· και αυτό προϋποθέτει συλλογική εργασία, σημαίνει ότι οι οργανώσεις μας πρέπει να λειτουργούν ως συλλογικός διανοούμενος που μπορεί να μαθαίνει, να τολμά να αποκαλεί με το όνομά της την κομμουνιστική τάση, να αναδεικνύει δημόσια τις εκφάνσεις της και να αποδίδει σε αυτές ρητά το κομμουνιστικό πρόσημό τους, και το σημαντικότερο από όλα, να διανοίγει στην πράξη τον χώρο που η ιστορική τάση του κομμουνισμού χρειάζεται για να αναπτυχθεί και να αναπτυχθεί τώρα ως πράξη, χωρίς αναβολή σε κάποιο μακρινό ή κοντινό μέλλον. Να αναπτυχθεί η ιστορική τάση προς τον κομμουνισμό επειδή «είναι η υπαρκτή κίνηση που αίρει την παρούσα κατάσταση»(16), όχι οποιαδήποτε κατάσταση αλλά την παρούσα κατάσταση, επειδή «δεν είναι ένας αόριστος τελικός στόχος, αλλά μια απολύτως μοναδική πολιτική διαδικασία, που πρέπει να σκεφτόμαστε και να θέτουμε σε κίνηση εδώ και τώρα»(17).
Αυτά, σηματοδοτούν την πρόθεση να επιτύχουμε έναν μετασχηματισμό θεμελιωδών κοινωνικών πρακτικών, και πιο συγκεκριμένα τον αντικαπιταλιστικό μετασχηματισμό της εργασίας στο εσωτερικό των επιχειρήσεων αφενός και τις αλλαγές στην καθημερινή ζωή αφετέρου. Σηματοδοτούν την εισβολή του κομμουνισμού εκεί όπου ο καπιταλισμός διαπλάθει τις ανθρώπινες σχέσεις στην παραγωγή και στην καθημερινή ζωή έτσι ώστε να αντιστοιχούν στις προτεραιότητες της συσσώρευσης κεφαλαίου και της αύξησης της κερδοφορίας· σηματοδοτούν εισβολή σε πεδία ταξικής αντιπαράθεσης στους χώρους δουλειάς και στην καθημερινή ζωή, εγκαταλελειμμένα από την Αριστερά, σε όλες τις εκδοχές της και σε όλες τις χώρες, επί τρεις δεκαετίες τουλάχιστον. Αυτά, όμως, δεν μπορούν να γίνουν εάν δεν θέσουμε το ζήτημα της ιδιοκτησίας: Εδώ και τώρα πρέπει να διεκδικούμε την «εξαφάνιση κάθε μορφής ιδιωτικής ιδιοκτησίας που αφορά, άμεσα ή έμμεσα, στα κοινά ή δημόσια αγαθά: στην εκπαίδευση, την υγεία, την ενέργεια, τις πρώτες ύλες, την αγροτική παραγωγή, το μεγάλο εμπόριο και τις τράπεζες, αυτά για αρχή»(18). Οι κομμουνιστές θέτουν το ζήτημα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, ανεξάρτητα σε ποιο στάδιο εξέλιξης κι αν έχει φτάσει, ως το θεμελιώδες ζήτημα του κινήματος· έτσι διαβάζουμε στην προτελευταία παράγραφο του Κομμουνιστικού Μανιφέστου.
1 Λουί Αλτουσέρ (2013), Απάντηση στον Τζον Λιούις, Εκτός Γραμμής.
2 Ετιέν Μπαλιμπάρ «Τάση και αντίφαση του τρόπου παραγωγής». Περιέχεται στο Αλτουσέρ, Μπαλιμπάρ, Εσταμπλέ, Μασρέ, Ρανσιέρ (1965[2003]), Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
3 Louis Althusser, Projet de livre sur le communisme, 1980, Archives Louis Althusser, Imec, 20ALT2/48/4.20ALT/28/22.
4 στο Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος, ολόκληρο το τέταρτο τμήμα.
5 «Για την έννοια του συλλογικού εργάτη», περιοδικό Θέσεις, τεύχος 3, 1983.
6 Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος τρίτος, κεφάλαιο για τις οικονομίες στην χρήση σταθερού κεφαλαίου.
7 Η περίοδος από το 1946 έως το 1979 περίπου, αποτελεί εξαίρεση στην ιστορία του καπιταλισμού, με την έννοια ότι επιβλήθηκε τότε στις αστικές τάξεις από τον ταξικό δυνάμεων, διεθνή και εσωτερικό, να ανεχθούν περιορισμό της μακροχρόνιας τάσης του συστήματος να αυξάνει τον βαθμό εκμετάλλευσης της εργασίας. Με την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού, αντιθέτως, η αύξηση του. βαθμού εκμετάλλευσης της εργασίας μετατρέπεται σε στοιχείο μέγιστης στρατηγικής σημασίας για τα κέρδη και οι επιχειρήσεις την επιδιώκουν με κάθε τρόπο, έτσι ώστε μετατρέπεται σε αδιαπραγμάτευτο στοιχείο της λειτουργίας τους.
8 Charles Bettelheim (1976[1970]), Economic Calculation and Forms of Property, Routledge & Kegan Paul Ltd.
9 Βenjamin Coriat (1985), Ο εργάτης και το χρονόμετρο, εκδόσεις Κομμούνα, και του ιδίου Επιστήμη, Tεχνική και Κεφάλαιο (1985), εκδόσεις Α-συνέχεια. Επίσης, Robert Linhart (2004), Ο Εγκατεστημένος, εκδόσεις Λέσχη Κατασκόπων του 21ου αιώνα.
10 βλ. στο τέταρτο τμήμα του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου.
11 Danièle Linhart (2015), La comédie humaine du travail: De la déshumanisation taylorienne à la sur-humanisation managériale, εκδόσεις Erès. Βλ. επίσης στο Αυτοματοποίηση της παραγωγής και συλλογικός εργάτης, περιοδικό Θέσεις Τεύχος 4, 1983.
12 Genevieve LeBaron (2010), The political economy of the household: Neoliberal restructuring, enclosures and daily life, Review of International Political Economy, vol. 17, no. 5, pp. 889-912.
13 Claude Meillassoux (1980), Maidens, Meal and Money, Cambridge University Press,
Emmanuel Terray (1972), Marxism and primitive societies, Monthly Review Press,
Maurice Godelier (1972), Rationality and Irrationality in Economics, Monthly Review Press.
14 Έτσι ορίζει την αλληλεγγύη ο Σπινόζα στην Ηθική (Κεφάλαιο 3. “Περί των συναισθηματικών επηρειών”. Ενότητα “Ορισμοί των συναισθηματικών επηρειών”. Πρόταση 18).
15 Alain Badiou (2015), Quel Communisme?, éditions Bayard.
16 Μαρξ και Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία.
17 Alain Badiou (2022), Παρατηρήσεις για τον αποπροσανατολισμό του κόσμου, εκδόσεις Άγρα.
18 Alain Badiou (2021), Dégagisme ou communisme ?, περιέχεται στο Ce gros mot de communisme, εκδόσεις Textuel, βλ. σελίδα 24.
