μικρή αναφορά στην επέτειο ίδρυσης της ΕΠΟΝ
Επέταξα τη σάκα μου και τρέχω με τουφέκια
Μικρούλης φαίνομαι Αδερφέ, το μάτι δεν με πιάνει
Στη μάχη όμως κουβάλησα χιλιάδες τα φουσέκια
κι ακόμα μ’ είδαν Γερμανούς να στρώνω στο ρουμάνι.
Στη γειτονιά με ξέχασε το τόπι, το ξυλίκι.
Και μοναχά που πέρναγα με το χωνί στο στόμα.
Παιδί! Μα με λογάριασαν οι λυσσασμένοι λύκοι.
Τεράστιο το κουράγιο μου. Και πού να δεις ακόμα.
Μια μέρα μας μπλοκάρανε. Δυο εμείς και αυτοί σαράντα,
Σφαίρα τη βρήκε την καρδιά που’ μοιαζε με γρανίτη.
Σε μια γωνιά με θάψανε χωρίς ανθούς, μα πάντα
Σα ρόδο θα μοσκοβολάει ο τάφος του Επονίτη.
(Νίκου Καββαδία: «Στον τάφο του Επονίτη»)
Η 23η του Φλεβάρη είναι, μαζί με την επέτειο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, η σημαντικότερη ίσως επέτειος για την ιστορία του ελληνικού νεολαιίστικου κινήματος. Στις 23 του Φλεβάρη του 1943, μια σειρά οργανώσεις της ελληνικής νεολαίας, με πυρήνα την Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ), αποφάσισαν διά των αντιπροσώπων τους, σ` ένα σπιτάκι στους Αμπελοκήπους, τη συγχώνευσή τους και τη συγκρότηση της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων, της θρυλικής ΕΠΟΝ.
Η ίδρυση μιας αντιφασιστικής – αντιστασιακής οργάνωσης της Νεολαίας ήταν απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, κάτω από την καθοδήγηση του οποίου τέθηκε αμέσως η ΕΠΟΝ. Αλλά επίσης απορρέει και από μια σειρά επεξεργασιών, ακόμα πριν από τον πόλεμο, του ΚΚΕ, οι οποίες προέβλεπαν τη συγκρότηση μετωπικών σχημάτων σε διάφορα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας, στα πλαίσια της αντιμετώπισης του κινδύνου του φασισμού και του πολέμου.
Να πούμε τούτο: η νεολαία δεν αποτελεί αυτόνομη κοινωνική τάξη. Είναι ένα διαταξικό κοινωνικό στρώμα που το κοινό χαρακτηριστικό του είναι ο ενθουσιασμός και η αμφισβήτηση που φέρνει το νεαρό της ηλικίας. Συνηθίζεται να περιμένουμε από τη νεολαία αλλαγές και ανατροπές επί τα βελτίω, λησμονώντας, πολλές φορές, ότι η νεότητα δεν αποτελεί από μόνη της εγγύηση για την επαναστατική συνείδηση ή την επαναστατική δράση. Η ταξική θέση των επί μέρους τμημάτων της κοινωνικής κατηγορίας «νεολαία» καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη διαμόρφωση της ατομικής και συλλογικής συνείδησης. Στη διάρκεια της τριπλής φασιστικής κατοχής, που μας ενδιαφέρει σ` αυτό εδώ το σύντομο σημείωμα, υπήρξαν νεαρότατοι συνεργάτες των κατακτητών … Και στη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας, τα παιδιά της εργατικής τάξης που δούλευαν ή/και σπούδαζαν, πάλευαν ενάντια στη χούντα και πλήρωναν βαρύτατο τίμημα για τη δράση τους, ενώ μια «χρυσή νεολαία» ανακάλυπτε τα κοσμοπολίτικα νησιά του Αιγαίου… Γυάρος και Μύκονος, τόσο κοντά γεωγραφικά, τόσο μακρινοί κόσμοι…
Τούτων δοθέντων: η νεολαία μπορεί ωστόσο να γίνει δύναμη ανατροπής, στο βαθμό που ο βηματισμός της συμβαδίζει με τα μεγάλα αιτήματα των καιρών, με τα μεγάλα αιτήματα του λαϊκού και εργατικού κινήματος. Και τα μεγάλα αιτήματα της δεκαετίας του `40 ήταν η εθνική απελευθέρωση από τον τριπλό φασιστικό ζυγό (και τις ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις μετά τον πόλεμο), αλλά και η δημιουργία μιας νέας, δίκαιης κοινωνίας. Αυτής της δίκαιης κοινωνίας που η εαμική αντίσταση ονόμασε «Λαοκρατία» και ο κατοπινός αγώνας του ΔΣΕ ονόμασε ξεκάθαρα σοσιαλισμό.
Η ίδρυση της ΕΠΟΝ λοιπόν, σύμφωνα με τις επεξεργασίες του ΚΚΕ και τις αποφάσεις του ΕΑΜ, αυτό το σκοπό ήρθε να εξυπηρετήσει: την ένταξη όσο το δυνατό μεγαλύτερου τμήματος της ελληνικής νεολαίας στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και στον αγώνα για μια καινούργια κοινωνία. Και το κατάφερε. Μετά την 23η του Φλεβάρη του 1943, γράφτηκε μια πραγματική νεολαϊστικη εποποιϊα.
Η ΕΠΟΝ έφτασε να αριθμεί 640.000 μέλη. Δεν είναι όμως μόνο ποσοτικά τα στοιχεία που συγκροτούν την εποποιία στην οποία αναφέρθηκα παραπάνω Είναι κυρίως ποιοτικά. Η ΕΠΟΝ συνέβαλε στον αντιφασιστικό αγώνα αλλά και στη γενικότερη διαπαιδαγώγηση του ελληνικού λαού – όχι μόνο των νέων – αναπτύσσοντας μια απίστευτη ποικιλομορφία δράσεων. Οι δραστηριότητές της κινήθηκαν στα παρακάτω πεδία:
Ένοπλος αγώνας
Πολλοί νεαροί επονίτες πήραν όπλο, εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ και πολέμησαν και από αυτό το μετερίζι τον καταχτητή. Θρυλική, ανάμεσα σε άλλες, έμεινε η μάχη που έδωσαν οι τρεις επονίτες για να υπερασπιστούν τα όπλα του ΕΛΑΣ που βρίσκονταν σε ένα σπιτάκι (που αργότερα ονομάστηκε Κάστρο) στη συνοικία Υμηττός, στις 28 Απρίλη του 1944. Οι τρεις επονίτες (Αυγέρης, Κιοκμενίδης, Φωλτόπουλος) αντιμετώπισαν για ώρες τις υπέρτερες δυνάμεις του κατακτητή και των Ταγμάτων Ασφαλείας, μέχρι να πέσουν νεκροί, αναφωνώντας: «Σας νικήσαμε, τέρατα»
Οργάνωση της πάλης μέσα στον αστικό ιστό, κυρίως της αδούλωτης Αθήνας.
Από το θρυλικό «χωνί» που ξεσήκωνε το λαό, μέχρι τη συμμετοχή και τη θυσία των επονιτών και των επονιτισσών στις μεγάλες διαδηλώσεις ενάντια στην πολιτική επιστράτευση και στην παράδοση της Μακεδονίας στη βουλγαρική φασιστική διοίκηση. Οι διαδηλώσεις μάλιστα για την πολιτική επιστράτευση έγιναν σχεδόν αμέσως μετά την ίδρυση της οργάνωσης. Στις διαδηλώσεις για τη Μακεδονία, σκοτώθηκαν, μεταξύ άλλων, οι επονίτισσες Παναγιώτα Σταθοπούλου (πήγε να χτυπήσει το γερμανικό τανκ με το παπούτσι της!) και Κούλα Λίλη. Ωραία μορφή ανάμεσα στις άλλες αυτού του νεολαιϊστικου «αντάρτικου πόλεων» ήταν η μόλις 17χρονη Ηρώ Κωνσταντοπούλου, που εκτελέστηκε στην Καισαριανή στις 5 Σεπτέμβρη του 1944. «Δεν απεφοίτησεν διότι εξετελέσθη…», έγραφε η μαθητική της καρτέλα στο γυμνάσιο που φοιτούσε…
Ο πολιτισμός: το έμβλημα της ΕΠΟΝ ήταν «πολεμάμε και τραγουδάμε»
Μέσα στο ζόφο της κατοχής, τα νιάτα της ΕΠΟΝ οργάνωναν πάρτι μέσα από τα οποία γίνονταν και στρατολογίες για την οργάνωση. Στα βουνά που φούντωνε το αντάρτικο, τα επονίτικα νιάτα πήραν επάνω τους την πολιτιστική διαπαιδαγώγηση και τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες που μέσα και από αυτές γινόταν προσπάθεια να στρατολογηθεί κόσμος στο ΕΑΜ και στον ΕΛΑΣ. Οι επονίτες και οι επονίτισσες ήταν η ψυχή της υλοποίησης του «Θεάτρου του Βουνού», μιας πολύ σημαντικής πρωτοβουλίας του ΕΑΜ που έφερε για πρώτη φορά τον κόσμο της υπαίθρου με ένα είδος θεάτρου πολύ πιο προωθημένου από τα «μπουλούκια». Ψυχή του εγχειρήματος ήταν οι σημαντικοί λογοτέχνες και θεατρικοί συγγραφείς Γιώργος Κοτζιούλας και Βασίλης Ρώτας.
Η ΕΠΟΝ εξέδιδε και περιοδικό, τη «Νέα Γενιά», Εδώ λοιπόν ας μου επιτραπεί μια παρέκβαση. Ο Μίκης Θεοδωράκης αφηγούνταν ότι, στη διάρκεια της κατοχής, τον συνάντησε ένας λεπτοκαμωμένος, δειλός έφηβος από την Ξάνθη, που ήθελε να μπει στην ΕΠΟΝ και είχε γράψει ένα συμφωνικό έργο για να τιμήσει την οργάνωση. Ο νέος αυτός λεγόταν … Μάνος Χατζιδάκις. Αργότερα, ο ίδιος αυτός νεαρός έγραφε τρυφερά, παιδικά ποιηματάκια και ιστοριούλες στη «Νέα Γενιά», με το ψευδώνυμο «Πέτρος Γρανίτης». Και μέχρι το τέλος της ζωής του, ο τεράστιος Μάνος Χατζιδάκις που το λαϊκό κίνημα οφείλει να μην τον χαρίζει στην αστική τάξη, διατήρησε πίσω από το ειρωνικό μειδίαμα του ώριμου εστέτ, το δειλό χαμόγελο (και τη γενναία ψυχή, θαρρώ) του έφηβου επονίτη…
Η θέση της γυναίκας.
Τα κορίτσια που συμμετείχαν στην ΕΠΟΝ (εργάτριες, μαθήτριες, φοιτήτριες, κορίτσια της υπαίθρου) συμμετείχαν ισότιμα και στους αγώνες και στις θυσίες. Αναφέρθηκα πιο πάνω στο θέατρο του βουνού. Εδώ, η συμβολή των κοριτσιών της ΕΠΟΝ ήταν εκ των ων ουκ άνευ. Οι άνθρωποι της υπαίθρου θεωρούσαν τις κοπέλες που ασχολούνταν με το θέατρο … ελαφρών ηθών! Στην αρχή, πολύ επιφυλακτικοί, δεν άφηναν τα κορίτσια τους ούτε καν να παρακολουθήσουν τις παραστάσεις. Βλέποντας όμως ότι νέες γυναίκες, φοιτήτριες πολλές από αυτές, αλλά και αγωνίστριες ταγμένες στο σκοπό της απελευθέρωσης πρωτοστατούσαν σ` αυτές τις δραστηριότητες, άρχισαν να αλλάζουν. Τα κορίτσια της υπαίθρου όχι μόνο παρακολουθούσαν τις παραστάσεις, αλλά άρχισαν και να συμμετέχουν σ` αυτές.
Η δράση της ΕΠΟΝ όμως δεν περιορίζεται στη διάρκεια της τριπλής φασιστικής κατοχής.
Σημαντικό ρόλο έπαιξε η ΕΠΟΝ Αθήνας και κατά τη διάρκεια της μάχης του Δεκέμβρη. Εδώ, θρυλική έμεινε η δράση του Λόχου των Φοιτητών που, κατά την αγγλική επέμβαση ονομάστηκε «Λόρδος Μπάϊρον». (Άλλη μια παρέκβαση: τι σπουδαίο πράγμα στον πολιτικό λόγο και – ας μη φοβηθούμε τη λέξη – την προπαγάνδα, να ξέρεις να διαχειρίζεσαι τα σύμβολα! Και το ΚΚΕ το γνώριζε αυτό πολύ καλά: σε ένα επίλεκτο σώμα που έμελλε να αντιταχθεί στον αγγλικό ιμπεριαλισμό, δόθηκε το όνομα του μεγάλου Άγγλου ποιητή, που πέθανε στο πολιορκημένο Μεσολόγγι, δίνοντας την καρδιά του στην Ελλάδα..). Ο Λόχος «Λόρδος Μπάϊρον» υπερασπίστηκε για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία την πύλη του Πολυτεχνείου που την έριξε, τότε, ένα αγγλικό τανκ…
Μιλήσαμε παραπάνω για το Μάνο Χατζιδάκι και τη σχέση του με την ΕΠΟΝ.
Πολλοί άλλοι λόγιοι, διανοούμενοι, καλλιτέχνες, βγήκαν μέσα από τις γραμμές της. Αρκετοί από αυτούς που πήραν μέρος στη μάχη του Δεκέμβρη σώθηκαν με πρωτοβουλία του διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Οκτάβ Μερλιέ και του γάλλου δημοσιογράφου Ροζέ Μιλλιέξ, κάνοντας το θρυλικό ταξίδι προς τη Γαλλία και τη σωτηρία από τη λευκή τρομοκρατία με το «Ματαρόα».
Η ΕΠΟΝ τέθηκε εκτός νόμου το 1947, με το νόμο 509, ακολουθώντας την πολιτική μοίρα του ΚΚΕ και όλων των οργανώσεων που συνδέονταν μαζί του. Συνέχισε τη δράση της στην παρανομία μέχρι και το 1958, οπότε και διαλύθηκε με την ίδια απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ με την οποία διαλύονταν και όλες οι κομματικές οργανώσεις του. Στα 14 χρόνια της δράσης της, συσπείρωσε στις γραμμές της ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της ελληνικής νεολαίας, διαπαιδαγωγώντας το στις αξίες της εθνικής και κοινωνικής απελευθέρωσης, στην αντιιμπεριαλιστική πάλη και στο όραμα του σοσιαλισμού. Δίδαξε γράμματα, τέχνες και τρόπο ζωής. Συντέλεσε τα μέγιστα στη χειραφέτηση της νέας ελληνίδας. Ανέδειξε ήρωες και ηρωίδες, διανοούμενους και διανοούμενες. Έδειξε – και εξακολουθεί να δείχνει το δρόμο, το καθήκον που έχει το επαναστατικό πολιτικό υποκείμενο του καιρού μας, απέναντι στη νέα γενιά: να την καθοδηγεί ώστε η φρεσκάδα, η ικμάδα, η διάθεσή της για αμφισβήτηση και ανατροπή, να μπουν στην υπηρεσία της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων. Για να μπορέσουμε να πούμε, μαζί με τον ποιητή: «Τόπο στη ζωή! Τόπο στη ζωή! Δεν αποπαίδισεν η πλάση!». (Άγγελου Σικελιανού: «Ο θάνατος του Διγενή»).
Δώρα Μόσχου
