Τι ακριβώς “κατέρρευσε”;
Σαν σήμερα, 25 προς 26 Δεκεμβρίου 1991, η κόκκινη σημαία κατέβηκε από το Κρεμλίνο. Έτσι έκλεισε ένας ιστορικός κύκλος 74 ετών και άνοιξε μια νέα εποχή για εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους στην πρώην Σοβιετική Ένωση. Για πολλούς παρουσιάστηκε ως νίκη της “ελευθερίας”, της “δημοκρατίας” και της “ελεύθερης αγοράς”. Για άλλους ήταν η αρχή μιας κοινωνικής τραγωδίας. Τριάντα τέσσερα χρόνια μετά, οι αριθμοί και η καθημερινότητα των λαών επιτρέπουν να αποτιμήσουμε ψύχραιμα τι πραγματικά ακολούθησε.
Οι πρώτες συνέπειες μετρήθηκαν σε ανθρώπινες ζωές. Ο πληθυσμός της Ρωσίας μειώθηκε κατά περίπου 5 με 6 εκατομμύρια σε σχέση με τα χρόνια πριν την ανατροπή, ενώ ρωσικοί επιστημονικοί φορείς προειδοποιούν ότι, εάν οι τάσεις συνεχιστούν, η μείωση θα μπορούσε να φτάσει έως και τα 40 εκατομμύρια μέχρι τα μέσα του αιώνα. Η προσδόκιμη ζωή των ανδρών έπεσε στα 61 χρόνια, επίπεδο που παραπέμπει περισσότερο στον τσαρικό 19ο αιώνα παρά σε μια χώρα με αναπτυγμένη βιομηχανική βάση. Η κατάρρευση του δημόσιου συστήματος υγείας, η υποχρηματοδότηση και η ιδιωτικοποίηση υπηρεσιών που επί δεκαετίες ήταν καθολικά δικαιώματα, άφησαν πίσω τους χιλιάδες θανάτους που μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί.
Η δημόσια δαπάνη για την Υγεία κατρακύλησε περίπου στο 4,2% του ΑΕΠ, σχεδόν στο μισό του μέσου όρου των ανεπτυγμένων κρατών. Οι ασθένειες αυξήθηκαν με ραγδαίους ρυθμούς, ενώ ο αλκοολισμός πήρε διαστάσεις επιδημίας. Υπολογίζεται ότι την περίοδο 1990–2010 περισσότεροι από τρία εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν από αίτια που σχετίζονται με το αλκοόλ. Εκατοντάδες χιλιάδες κάθε χρόνο χάνονται σε μια χώρα όπου κάποτε η κοινωνική πρόληψη και η ιατρική φροντίδα αποτελούσαν αυτονόητο δικαίωμα. Παράλληλα, μέσα σε μια δεκαετία, η χρήση ναρκωτικών εκτοξεύθηκε και ο αριθμός των εξαρτημένων ξεπέρασε τα πέντε εκατομμύρια, με περίπου οκτακόσιες χιλιάδες θανάτους σε δέκα χρόνια.
Η μετάβαση στην “οικονομία της αγοράς” χτύπησε ιδιαίτερα τα παιδιά. Ο παιδικός πληθυσμός μειώθηκε κατά 12%, ενώ η βρεφική θνησιμότητα διπλασιάστηκε σε σχέση με τις ανεπτυγμένες χώρες. Η μητρική θνησιμότητα έφτασε σε επίπεδα πέντε φορές υψηλότερα από πριν. Το 2004 η Unicef δήλωνε ότι η μετασοβιετική οικονομική ανάπτυξη δεν έφερε ευημερία για τα παιδιά και ότι το ένα τρίτο ζούσε κάτω από τα όρια της φτώχειας. Σε μια κοινωνία όπου οι παιδικοί σταθμοί, η υγειονομική φροντίδα, η πρόσβαση στον αθλητισμό και στη μόρφωση αποτελούσαν συλλογικά δικαιώματα, τα πάντα μετατράπηκαν σε εμπορεύματα. Όποιος μπορούσε να πληρώσει, ζούσε καλύτερα· όποιος δεν μπορούσε, έμενε πίσω.
Τα πολιτικά αποτελέσματα αυτής της πορείας ήταν εξίσου αποκαλυπτικά. Η ιδέα πως η ανατροπή θα έφερνε “δημοκρατία” γρήγορα αντικαταστάθηκε από την πραγματικότητα ενός άγριου καπιταλισμού, όπου ο δημόσιος πλούτος ιδιωτικοποιήθηκε σε χρόνο-ρεκόρ και πέρασε στα χέρια λίγων ολιγαρχών. Οι πόλεμοι στον Καύκασο, στην Ουκρανία και στη Μέση Ανατολή, η ενίσχυση της πολεμικής βιομηχανίας, η καταστολή των αντιφρονούντων, η άνοδος εθνικιστικών και ακροδεξιών μορφωμάτων, αποτελούν μέρος της κληρονομιάς της “ελεύθερης αγοράς” που παρουσιάστηκε ως λύτρωση.
Τι απομένει, λοιπόν, τριάντα τέσσερα χρόνια μετά; Η διάλυση της ΕΣΣΔ δεν έφερε δημοκρατία και ευημερία για τους λαούς της, αλλά επανέφερε την καπιταλιστική εκμετάλλευση με τα πιο ωμά χαρακτηριστικά της. Ανατράπηκε ένα σύστημα με αντιφάσεις και προβλήματα, αλλά και με θεμελιωμένα κοινωνικά δικαιώματα, και τη θέση του πήρε ένα σύστημα όπου το κέρδος στάθηκε πάνω από την ανθρώπινη ζωή. Δεν είναι τυχαίο ότι για εκατομμύρια εργαζομένους σε όλο τον κόσμο η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης δεν αποτελεί ιστορικό “θρίαμβο”, αλλά σημείο αναφοράς μιας μεγάλης χαμένης δυνατότητας. Όχι μόνο νοσταλγία, αλλά και συνειδητοποίηση του τι σημαίνει όταν οι λαοί παύουν να έχουν στα χέρια τους την εξουσία και τον κοινωνικό πλούτο.
Η ιστορία δεν τελείωσε το 1991. Η πάλη για έναν κόσμο χωρίς εκμετάλλευση συνεχίζεται, πιο αναγκαία από ποτέ. Κι αν η εμπειρία της ΕΣΣΔ μας διδάσκει κάτι, είναι ότι οι κοινωνίες μπορούν να οργανωθούν με κέντρο τις ανάγκες των πολλών και όχι τα συμφέροντα των λίγων.
